کشت و زراعت بیش از حد چیست؟
۲۸ بهمن ۱۳۹۹ توسط واحد آموزش (بروزرسانی: )
کشت و زراعت بیش از حد یکی از اقداماتی است که اثرات زیان‌بار بسیاری در سراسر کره‌ی خاکی پدید می‌آورد. براساس تعریف لغوی زراعت بیش از حد به‌معنای کشت و کار بیش از اندازه در قطعه‌ای زمین زراعی است بطوریکه این عمل موجب تخریب خاک و زمین شود. خاک کشتزارها به دلیل داشتن بستری غنی از مواد مغذی، مکانی مناسب برای کشاورزی است. زیرا این زمین‌ها مواد مغذی لازم برای محصولات کشاورزی را فراهم می‌کنند. خاک غنی، زمین را به معنای واقعی ارزشمند می‌کند.
کشت مداوم محصولات کشاورزی در یک زمین زراعی بدون افزودن کود و مواد مغذی مورد نیاز خاک به آن، بهره‌وری نهایی زمین را کاهش می‌دهد. زیرا کشت و زراعت دائمی موجب فرسایش خاک، کاهش مواد مغذی آن و درنهایت استهلاک زمین می‌شود. دلایل متعددی برای کشت وزراعت بیش از حد وجود دارد که درنهایت موجب ظهور اثرات زیان‌بار می‌شود. این مقاله به علل زراعت بیش از حد و اثرات نامطلوب آن می‌پردازد.
دلایل کشت و زراعت بیش از حد
۱- افزایش جمعیت
شاید مهم‌ترین دلیل تخریب زیست‌محیطی در جهان فشار جمعیت باشد که منجر به بهره‌برداری بیش ازحد از زمین و اِعمال استرس و تنش‌های فزاینده بر منابع طبیعی می‌شود. افزایش زادوولد به معنای افزایش جمعیت در سطح جهانی است. در سرشماری‌های جمعیت رشد تصاعدی جمعیت انسان کاملاً مشهود است.
بنابراین، برای تأمین نیاز غذایی این جمعیت روبه رشد باید تولید غذا افزایش یابد.
دولت‌ها در تلاش برای دستیابی به امنیت غذایی، مردم خود را در زمینه‌ی کشاورزی تشویق می‌کنند و از آن‌ها می‌خواهند با آغوش باز و با رغبت تمام به کشاورزی بپردازند تا از این طریق آذوقه‌ی جمعیت در حال رشد تأمین شود. تقاضای جهانی روبه‌رشد برای تأمین غذای جمعیت انسان‌ها موجب افزایش قابل‌توجه کشت و زراعت شده است.
۲- استفاده‌ی مداوم از کودهای شیمیایی
استفاده از کودهای شیمیایی روشی مصنوعی برای بهبود کیفیت خاک است. مصرف کودهای کشاورزی موجب تقویت خاک می‌شود و با نسبت‌های صحیح ترکیب مناسب مواد مغذی خاک را تأمین می‌کند. ولی، استفاده‌ی بیش از حد کودهای شیمیایی می‌تواند اثرات نامطلوب زیادی داشته باشد. زیرا مصرف مداوم کودها منجر به اشباع مواد شیمیایی در خاک می‌شود.
استفاده‌ی بیش از حد از کودها موجب افزایش محصول نمی‌شود. این یک رابطه‌ی غیرخطی است. درعوض مصرف زیاد کود موجب تخریب خاک و نمایان شدن آثار نامطلوب زراعت بیش از اندازه می‌شود.
۳- کمبود زمین‌های کشاورزی
بسیاری از مردم به‌دنبال یافتن زمین برای سکونت خود یا چراگاه برای دام‌های خود هستند و همین امر موجب می‌شود تا نسبت ناچیزی از زمین‌ها به کشاورزی اختصاص یابد. درنتیجه برای تأمین مواد غذایی جمعیت روبه‌رشد با کاهش مزارع روبرو می‌شویم. درنهایت انسان در تلاش برای افزایش محصولات کشاورزی مجبور شده است بیشتر فصول سال کشاورزی کند. درنهایت اینکه کشت و زراعت مداوم در یک زمین کشاورزی (بدون استراحت دادن به زمین) قطعاً موجب فرسودگی و تخریب خاک زراعی می‌شود.
برای تأمین شرایط مطلوب برای پرورش محصولات کشاورزی مجموعه قوانین مختلفی وجود دارد. نادیده گرفتن قوانین کاشت مانند فضا و عمق موردنیاز برای هر محصول موجب کاهش تطابق محصولات بیشتر می‌شود که درنهایت منجر به کشت و زراعت بیش از اندازه می‌شود. علاوه بر این با کاهش کشتزارهای مناسب برای کشاورزی انسان راه خود را بسوی نواحی جنگلی باز کرده است و برای مقاصد کشاورزی شروع به دست‌اندازی به نواحی جنگلی کرده است. انسان برای تأمین زمین کشاورزی جنگل‌ها را از وجود درختان و گیاهان جنگلی پاک می‌کند.
۴- مصرف مداوم آفت‌کش‌ها
معمولاً محصولات کشاورزی دچار آفت می‌شوند و هر محصول آفت خاصی دارد. درنتیجه برای ازبین بردن آفات محصولات کشاورزی از آفت‌کش‌ها استفاده می‌شود. اساساً کاربرد آفت‌کش‌ها از طریق سم‌پاشی محلول آفت‌کش روی برگ‌ها، جوانه‌ها، ساقه، میوه و گل‌ها است. محل محلول‌پاشی آفت‌کش بستگی به این دارد که آفات بیشتر در کدام نواحی ساکن هستند و کدام قسمت‌های گیاه مورد توجه آفات است.
هنگام بارندگی یا آبیاری بارانی، آب با مواد شیمیایی آفت‌کش‌ها در تماس مستقیم است درنتیجه آب و ماده‌ی شیمیایی با هم مخلوط شده و وارد خاک می‌شوند. این فرایند موجب افزایش مواد شیمیایی خاک می‌شود. درنتیجه ترکیب مواد مغذی خاک برهم می‌خورد و حاصلخیزی خاک کاهش می‌یابد. همانند استفاده از کودهای شیمیایی، کاربرد سموم و آفت‌کش‌ها نیز منجر به تخریب خاک در اثر زراعت بیش از حد می‌شود.
اثرات زراعت بیش ازحد
۱- جنگل‌زدایی
گزینه‌ی بعدی برای تأمین زمین کشاورزی بریدن درختان و درنهایت تبدیل درختان به الوار است. در طول سالیان گذشته به دلیل افزایش فعالیت‌های انسانی بویژه افزایش فشار جمعیت، میزان زیادی از پوشش جنگلی دنیا از بین رفته است.
بریدن درختان نه‌تنها برای خاک زیان‌بار است بلکه می‌تواند موجب تغییرات اقلیمی و خشکسالی نیز شود. ریشه‌ی درختان نقشی اساسی در نگهداری ذرات خاک در کنار یکدیگر دارند. بنابراین، مانع فرسایش شدید خاک می‌شوند. همچنین درختان میزان حفظ آب را در خاک افزایش می‌دهند و درنتیجه حاصلخیزی کلی خاک بهبود می‌یابد.
۲- بیایان‌زایی
بیابان‌زایی یا کویرزایی فرایندی است که در آن زمین‌های حاصلخیز بهتدریج به بیابان تبدیل می‌شوند. دو عامل اساسی موجب بیابان‌زایی می‌شود: ۱- تغییرات اقلیمی، ۲- فعالیت‌های انسانی. کشت و زراعت بیش از اندازه فرایندی روبه‌رشد و ناشی از فعالیت‌های کشاورزی انسان است که پاکسازی جنگل‌ها یکی از عواقب آن به شمار می‌آید. افزایش جمعیت جهان به معنای تولید بیشتر غذا است.
بنابراین، درنتیجه‌ی افزایش جمعیت فعالیت‌های کشاورزی نیز باید افزایش یابد. ولی، تلاش برای دستیابی به امنیت غذایی موجب دست‌اندازی به جنگل‌ها شده است تا از این طریق انسان بتواند کمبود زمین کشاورزی را جبران کند. این اقدامات موجب کاهش تعداد درختان شده است. درنتیجه به دلیل جنگل‌زدایی مناطق آبگیر به تدریج کاهش می‌یابد و در بلندمدت منجر به کویرزایی می‌شود.
۳- فرسایش خاک
کشاورزی فعالیتی است که در آن اقدامات زیادی انجام می‌شود. اقداماتی همچون: پاکسازی زمین، آماده‌سازی زمین و کاشت محصول. تمام این فرایندها به فعالیت‌های مختلف نیاز دارند. ازجمله شخم‌زدن برای کاشت راحت‌تر. با این‌حال این فعالیت‌ها باعث ازبین رفتن حاصلخیزترین قسمت خاک یعنی خاک سطحی می‌شود.
برداشت محصولات کشاورزی نیز خاک را در معرض نابودی قرار می‌دهد. خاکی که در اثر برداشت محصول ضعیف شده است در اثر باد یا باران به راحتی صدمه می‌بیند و در معرض نابودی قرار می‌گیرد. این فرایند فرسایش خاک نام دارد. کشت و زراعت مداوم روی یک قطعه زمین واحد به این معناست که در آن فصل کاشت آن زمین مناسب کشت و زراعت نیست. زیرا خاک، هر سال بیشتر از قبل فرسایش می‌یابد. فرسایشی که ناشی از عواملی همچون فعالیت‌های انسانی، باد و آب باران است.
۴- تخریب خاک
خاک بهترین محیط برای رویش محصول است. خاک بستر مناسبی را برای مواد مغذی و فلزات ضروری برای رشد محصول فراهم می‌کند. فلزات ضروری بدن همچون پتاسیم، فسفر و منیزیم را تنها از طریق خاک و به واسطه‌ی گیاهان می‌توان بدست آورد. کشت و زراعت بیش از اندازه موجب کاهش این فلزات در خاک می‌شود.
کاشت یک محصول ثابت در فصول کاشت متعدد یعنی اینکه محصولی که قبلاً در این زمین کشت شده مواد مغذی موردنیاز خود را مصرف کرده است و برای محصول کنونی مواد مغذی کافی وجود ندارد یا میزان مواد مغذی موردنیاز در خاک ناچیز است. درنتیجه محصولات فعلی باقی‌مانده‌ی مواد مغذی را مصرف می‌کنند و زمینی غیرحاصل‌خیز برای کشاورز باقی می‌ماند. این فرایند تخریب خاک نام دارد. کشت و زراعت بیش از اندازه به معنای جذب بیشتر و بیشتر مواد مغذی خاک است. بنابراین، زمانی برای جایگزینی مواد از دست رفته وجود ندارد و ارزش خاک به شدت کاهش می‌یابد.
۵- کاهش تولید غذا
فرسایش خاک به معنای کاهش شدید حاصلخیزی خاک است. علاوه بر این کشت و زراعت بیش از اندازه منجر به از دست رفتن حاصلخیزی خاک می‌شود. در نتیجه با چنین کیفیت خاکی علی‌رغم افزایش محصول، میزان بهره‌وری در هر برداشت کمتر می‌شود. مصرف کودهای شیمیایی در مزارع برای افزایش بهره‌وری کشاورزی در میزان تولید محصول کشاورزی تغییری ایجاد نمی‌کند و در بلند مدت می‌تواند موجب تشدید مشکل شود.
۶- سیل و طغیان آب
خاک علاوه بر اینکه بستر مناسبی برای مواد غذایی است ویژگیهای دیگری نیز دارد. خاک نگهدارنده‌ی مناسب آب است و آب باران را به راحتی جذب می‌کند. ولی، تخریب خاک همراه با فرسایش آن ظرفیت نگهداری آب توسط خاک را کاهش می‌دهد. بنابراین، زمانی‌که خاک نتواند آب را جذب کند بارش باران خطری محسوب می‌شود که می‌تواند سیل و طغیان آب را به دنبال داشته باشد.
۷- خطر سلامتی
تعداد بسیار زیادی از انسان‌ها بویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته از منابع طبیعی آب استفاده می‌کنند. از طرفی رسوب آب‌های حاوی ترکیبات سمی، آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی در پهنه‌های آبی برای سلامتی جمعیت‌ها و ساکنان محلی خطرناک است. این رسوبات در اثر فرسایش خاک و زراعت بیش از اندازه پدید می‌آیند.
۸- نابودی اقیانوس‌ها و مرگ زندگی آبی
آب رودخانه‌ها در نهایت به دریا یا اقیانوس‌ها می‌ریزد. در بخش عظیمی از این مخازن بزرگ آبی زندگی آبزیان جریان دارد و در پهنه‌های آبی گسترده می‌شود. ولی، وقتی کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها آب منبع را آلوده می‌کنند این آب که در نهایت به اقیانوس‌ها و دریاها می‌ریزد مواد شیمیایی را نیز همراه با خود می‌برد.
همانطور که رودخانه در پیچ‌وخم خود به پیش می‌رود رودهای دیگری در مسیر آب به رودخانه می‌پیوندند و آب خود را وارد جریان‌های آبی بزرگ‌تری می‌کنند. در اثر کشت و زراعت بیش از اندازه و آلوده شدن جریان‌های آبی کوچک‌تر، میزان آلودگی رودخانه‌های اصلی افزایش می‌یابد. در نتیجه، مقادیر زیادی از مواد شیمیایی وارد آب اقیانوس می‌شود. ورود این مواد به اقیانوس زندگی جانواران آبزی را به خطر می‌اندازد و امید به حیات اقیانوسی را کاهش می‌دهد. این امر مُهر پایانی است بر زندگی موجودات آبزی و مرگ اقیانوس‌ها.
۹- رسوب‌گذاری
فرسایش خاک دراثر بارش باران و ورود آب‌های حاوی ذرات خاک تخریب‌شده منجر به افزایش رسوب‌گذاری در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و نواحی ساحلی می‌شود. ورود خاک به منابع آبی کره‌ی زمین موجب تشکیل رسوب می‌شود. این پدیده برای ساکنان محلی که از آن آب به‌عنوان منبعی برای مصارف خانگی استفاده می‌کنند مضر است. علاوه بر این در زمان پمپاژ آب از منابع آبی، رسوبات موجود باعث انسداد لوله‌های آب می‌شوند.
راه‌کارهایی برای حل مشکل زراعت
می‌توان با روش‌هایی همچون کشت پوششی، مشکل زراعت بیش از اندازه و اثرات مخرب آن را تا حدودی کاهش داد. کشت پوششی موجب می‌شود تا پوششی گیاهی روی سطح خاک ایجاد شود. در نتیجه این پوشش گیاهی خاک را از تأثیرات منفی فرسایش ناشی از باد یا قطرات باران محفوظ می‌کند. می‌توان با بکارگیری روش‌های کشاورزی قابل تحمل و پایدار با اثرات زیان‌بار کشت و زراعت بیش از اندازه مقابله کرد.
- کشت تناوبی: در کشت تناوبی هر سال محصولی متفاوت از سال قبل کشت می‌شود. درنتیجه به دلیل آنکه گیاهان متفاوت مواد مغذی متفاوتی مصرف می‌کنند کشت متناوب موجب کاهش تخریب خاک می‌شود. زیرا در فصول کاشت پی‌درپی محصولات جدیدی جایگزین محصولاتی می‌شوند که سال قبل کاشته شدهاند. با این روش مواد مغذی خاصی که در کشت قبلی مصرف شدهاند بازیابی می‌شوند.
- کاشت کمتر محصولاتی که موجب افزایش فرسایش خاک می‌شوند: به‌عنوان مثال ذرت به میزان زیادی کود نیاز دارد و علف‌کش‌های زیادی برای پرورش این محصول استفاده می‌شود. ازطرفی زمان برداشت ذرت دیرتر است. این بدان معناست که فرسایش خاک می‌تواند یک مشکل جدی باشد. این مشکل در زمین‌های شیب‌دار حادتر است.
- آیش زمین: دوره‌های آیش زمین موجب می‌شود خاک بتواند بین فصول کاشت استراحت کند. درنتیجه خاک می‌تواند مواد مغذی خود را بازیابی کند.
- شخم‌زدن زمین به شکل منحنی: این عمل نه‌تنها فرسایش آبی را کاهش می‌دهد بلکه نیاز به آبیاری زمین زراعی را نیز کم می‌کند. تراس‌های کشاورزی نیز به همین صورت عمل می‌کنند. تراس‌ها با نگهداشتن آب در همان محل مانع فرسایش آبی می‌شوند.
- کمربندهای حفاظتی سبز/بادشکن‌ها: می‌توان با استفاده از کمربندهای حفاظتی سبز/بادشکن‌ها از فرسایش خاک جلوگیری کرد. منظور از کمربندهای سبز مناطق جنگلی دست نخورده یا ایجاد نوارهای سبز درختان و درختچه‌ها است که از زمین‌های کشاورزی در برابر فرسایش ناشی از آب و باد محافظت می‌کنند. کمربندهای سبز غالباً پیرامون زمین‌های کشاورزی به چشم می‌خورند.
- ریشه‌های گیاهان با کنار هم نگهداشتن اجزای خاک در کنار یکدیگر از ساختار خاک محافظت می‌کنند. ریشه‌ی گیاهان همچنین موجب می‌شوند جریان هوا در نواحی اطراف ریشه نفوذ کند. ازطرف دیگر با انجام میانکنش‌های گیاه-قارچ موجب سالم‌تر ماندن جمعیت‌های خاکی می‌شوند. احیای جنگل و جنگل‌داری موجب می‌شود زمین‌های کشاورزی بار دیگر به وضعیت طبیعی خود بازگردند. بنابراین، ریشه‌های گیاهی به ثبات زمین‌های زراعی کمک می‌کنند و موجب حاصلخیزی زمین می‌شوند. نتیجه اینکه فرسایش ناشی از آب، باد و تخریب زمین کاهش می‌یابد.
- گرچه کودهای شیمیایی می‌توانند کشاورزان را به کشت و زراعت بیش از اندازه تشویق کنند و درنهایت موجب تخریب خاک شوند ولی، ازطرف دیگر مواد مغذی را به خاک بازمی‌گردانند تا انسان‌ها بتوانند همچنان به کشت و زراعت ادامه دهند.
- می‌توان با آبیاری زمین‌های خشک و لم‌یزرع خاک آن را حاصلخیز کرد. ولی، اگر آبیاری این زمین‌ها بیهوده باشد این عمل می‌تواند موجب کمبود آب شود و درنهایت زمینی دیگر در محلی دیگر در اثر کمبود آب تخریب می‌شود.
- محدود کردن تعداد و نوع حیواناتی که می‌توانند در زمین چرا کنند تخریب پوشش گیاهی و درنهایت کویرزایی را کاهش می‌دهد.
- کنترل رشد جمعیت می‌تواند میزان نیاز انسان‌ها به زمین‌های کشاورزی و کشت و زراعت بیش از اندازه را محدود کند.
- کنترل برنامه‌ریزی شهری یعنی کنترل رشد شهرها و عدم استفاده‌ی بیش از حد از زمین‌های مخصوص ساخت وساز نیاز به جنگل‌زدایی را کاهش می‌دهد. حفظ پوشش جنگلی می‌تواند خطر تخریب زمین زراعی را کاهش دهد.
- پرورش برخی پوشش‌های گیاهی می‌تواند مواد مغذی خاصی را به خاک اضافه کند. می‌توان ازطریق مهندسی ژنتیک و اصلاح ژنتیکی، برخی محصولات غذایی را که نسبت به خاکِ ضعیف و کمبود آب مقاوم هستند اصلاح کرد و با این روش برخی نیازهای غذایی انسان‌ها را تأمین کرد. ولی، ممکن است این کار موجب شود کشاورزان در زمین‌های نامناسب زراعت کنند و درنتیجه موجب تخریب بیشتر زمین شود.
- کشت محصولات ارگانیک: در این روش از کودهای شیمیایی استفاده نمی‌شود. اگر شما محصولات زراعی ارگانیک پرورش می‌دهید پس با کشت و زراعت بیش از اندازه مخالف هستید . در کشاورزی ارگانیک میزان مواد مغذی خاک کاهش نمی‌یابد. درنتیجه از انباشت کودهای شیمیایی در خاک جلوگیری می‌شود. ماده‌ی ارگانیک عنصری ضروری برای خاک است. مصرف مقدار کمی مواد ارگانیک اضافه بر سازمان موجب افزایش تنوع زیستی و درنتیجه رشد و نمو بهتر محصولات می‌شود.
- تشویق به انجام تحقیقات بیشتر در مورد اینکه مواد و کودهای شیمیایی مختلف چگونه بر بیولوژی و ترکیبات خاک اثر می‌گذارند. این کار موجب می‌شود تا کشاورزانی که محصولات غیرارگانیک تولید می‌کنند نسبت به این مسئله آگاهی یابند که: مصرف کودهای شیمیایی موجب مختل شدن سلامت خاک می‌شود. درنتیجه تلاش می‌کنند از کودهای شیمیایی کمتر یا کودهای کم‌خطرتر استفاده کنند.
دیدگاه‌ها
افزودن دیدگاه