پرلیت: کاربردها، انواع و مقایسه محیط‌های کشت

تا به‌حال پیش آمده که به خاک گلدان خود نگاهی بیندازید و فکر کنید که آن نقطه‌های سفید کوچک، یونولیت هستند؟ اگر اتفاق افتاده، شما تنها نیستید. گرچه از نظر ظاهری (و چسبندگی) بسیار مشابه یونولیت بوده ولی واقعا از جنس آن نیستند. در واقع آن‌ها ذرات کوچکی از سنگی منبسط شده به نام پرلیت هستند و جایگاه با ارزشی در باغبانی و باغداری دارند.

پرلیت چگونه تشکیل می‌شود؟

پرلیت یک شیشه آتشفشانی طبیعی است که معمولا از آبدهی ابسیدین به‌وجود می‌آید. ماده شیمیایی تولید شده ۷۰ تا ۷۵ درصد دی‌اکسید سیلیس یا سیلیکون است؛ ۲۰ تا ۲۵ درصد باقی‌مانده ترکیبی از اکسید آلومینیوم( Al₂O₃ )، اکسید‌های سدیم، پتاسیم، آهن، منیزیم و کلسیم و آب است.

برای تشکیل پرلیت، سنگ خاکستری مایل به سیاه ابسیدین استخراج، به تکه‌های کوچکتر تقسیم و سپس در دمای بالایی حرارت داده می‌شود. زمانی که حرارت به دمای ۸۵۰ تا ۹۰۰ برسد، پرلیت نرم می‌شود. آب باقی‌مانده درون سنگ بخار شده و تلاش می‌کند از سنگ خارج شود که حجم سنگ را به ۱۰ برابر حجم واقعی رسانده و رنگ پرلیت را به سفید تغییر می‌دهد. فرآیندی بسیار شبیه درست‌کردن پاپ‌کورن.

پرلیت منبسط‌شده‌ی حاصل، ماده‌ای سبک‌وزن و پر از حباب‌های کوچک‌ هوا است؛ تمیز، استریل و مقاوم در برابر فشردگی. حباب‌های بیرونی، آب را جذب کرده و مانع ورود رطوبت به قسمت‌های داخلی پرلیت می‌شوند.

نمایی نزدیک از پرلیت خرد ‌شده.

موارد استفاده از پرلیت

بله، بیشتر ما با پرلیت به‌دلیل استفاده آن در باغبانی آشنایی داریم، ولی در واقع پرلیت با سبک‌وزنی و دیگر فوایدش نقش مهمی در دیگر صنایع ایفا می‌کند.

• باغبانی: پرلیت می‌تواند در ترکیب‌های بدون خاک اضافه شود تا زهکشی و تهویه را بهبود بخشد و اکسیژن بیشتری را برای ریشه گیاه فراهم کند. همچنین در باغ‌ها به‌عنوان کود برای بهبود ساختار خاک استفاده می‌شود. به‌علاوه، پرلیت به کم‌شدن تراکم در خاک رس کمک می‌کند و به‌عنوان محصولی غنی برای رشد بذر، قلمه‌زنی ریشه و محافظت از ساختار آن در فرآیند باغبانی هیدروپونیک استفاده می‌شود.
• ساخت‌و‌ساز: پرلیت برای پر کردن بلوک‌های بتنی توخالی و به‌عنوان عایق در بنایی دیوار‌ها استفاده می‌شود.
• تصفیه: پرلیت بیش از پیش برای جداسازی جامدات از مایعات به‌کار می‌رود. از آن برای از بین بردن رسوب آبجو قبل از ریختن در بطری و تصفیه سیلاب جاده‌ها و بزرگراه‌ها استفاده می‌شود.
• تولیدات صنعتی: پرلیت همچنین به‌عنوان یکی از اجزای بتن سبک وگچ، کاشی‌های سقف و اسپری‌های آکوستیک و غیره به‌کار می‌رود.

انواع پرلیت

پس از گرم شدن و انبساط، پرلیت باغبانی بر اساس اندازه ذرات به چهار دسته تقسیم می‌شود: بسیار درشت، درشت، متوسط و ریز.

• پرلیت بسیار درشت ذراتی با ا‌ندازه‌ی‌ بین و و ۱۹٪ ظرفیت نگهداری آب دارد که بهترین تخلخل را برای زهکشی ایجاد می‌کند ولی به‌دلیل اندازه ذرات، در باغبانی چندان محبوب نیست.
• پرلیت درشت در اندازه‌‌ی بین و با ۳۴٪ ظرفیت نگهداری آب است؛ اندازه‌ای پرکاربرد که هماهنگی خوبی بین زهکشی و ظرفیت نگهداری آب برقرار می‌کند. هرچند به‌دلیل اندازه‌اش به‌خوبی با خاک باغ یک‌دست نمی‌شود اما واسطه‌ای عالی برای گیاهان گوشتی و ارکیده است.
• پرلیت متوسط بین دسته درشت و ریز با اندازه‌ای بین و قرار دارد. ظرفیت نگهداری آب آن ۴۶٪ است و بهتر است که به تنهایی به‌عنوان واسطه رشد برای گیاهان و نهال‌های گلدانی و یا به‌عنوان جزئی از ترکیب یک خاک استفاده شود.
• پرلیت ریز کوچک‌ترین اندازه را با ذراتی بین و ۵۲٪ ظرفیت نگهداری آب دارد که عملکرد خوبی در قلمه‌زنی ریشه و جوانه‌زدن دانه‌ها از خود نشان می‌دهد.

مزایا و معایب برای استفاده در باغبانی

مانند دیگر محصولات، پرلیت نیز مزایا و معایبی به‌عنوان یک واسطه رشد دارد. در این مورد، مزایا بیشتر از معایب است که محبوبیت آن را در صنعت باغبانی افزایش می‌دهد.

مزایا:

• ذات استریل آن بسیار مناسب رشد دانه‌هاست و خطر کمتری در کمین پوسیدگی یا تضعیف ریشه وجود دارد.
• به‌طور طبیعی حاوی مواد معدنی موردنیاز رشد گیاه است.
• ماده‌ای غیرسمی است که مانند واسطه‌های پیشین نیاز به شست‌و‌شو ندارد.
• pH خنثی که به تنهایی یا حتی هنگام ترکیب با دیگر اجزا نیاز به تعدیل ندارد.
• می‌تواند به تنهایی یا در ترکیب با دیگر واسطه‌ها در خاک مخلوط گلدانی استفاده شود.
• مفید برای جوانه زدن نهال یا تکثیر گیاهان؛ به‌طوری که هنگام جابه‌جایی، ذرات امکان بیرون کشیدن آن‌ها از پرلیت را بدون آسیب به ساختار ریشه فراهم می‌کنند.
• از آنجایی‌که تجزیه نمی‌شود، تا سال‌های متمادی قابل‌ استفاده مجدد است.
• انتخابی کم‌هزینه است.
• به‌آسانی در دسترس است و به راحتی تولید می‌شود.

معایب:

• آب به‌سرعت تخلیه می‌شود. پرلیت آب را در برآمدگی‌های مشخص سطح خود حفظ می‌کند اما چون از شیشه آتشفشانی غیرمتبلور تشکیل شده‌است، نمی‌تواند آب را به‌سختی نگه دارد.
• بسیار سبک است که می‌تواند پراکنده و در آب اضافی شناور شود.
• منبعی تجدید ناپذیر است. اگرچه بیشتر از پیت ماس در دسترس است، اما مانند کوک کوئر تجدید پذیر نیست.
• گرد‌ و غبار می‌تواند مشکلات تنفسی و سوزش چشم به همراه داشته باشد. برای کاهش تماس با گرد و غبار هنگام کار با پرلیت حتما از عینک ایمنی و ماسک استفاده کنید.

پرلیت و ورمیکولیت

رشد گیاهان در پرلیت

پیشتر درباره فایده پرلیت برای رشد دانه‌ها و تکثیر ریشه، آن هم به‌دلیل ذات استریل خود و امکان تخلیه سریع آب صحبت کرده‌ایم. پرلیت می‌تواند به‌تنهایی به‌عنوان واسطه رشد برای تمام گیاهان استفاده شود. هنگامی‌که زمان کاشت گیاه در گلدان است، بعضی فقط در پرلیت رشد بهتری دارند و بعضی از آن‌ها واسطه‌های رشد دیگری را ترجیح می‌دهند.

گیاهانی که خاک‌های ماسه‌ای و خشک‌تر با زهکشی سریع را ترجیح می‌دهند، در پرلیت رشد بهتری دارند. مانند:

• برگ بو
• پیاز کوهی
• رازیانه
• اسطوخودوس
• بادرنجبویه
• مرزنگوش
• آویشن
• مریم گلی
• پونه کوهی

گیاهان رطوبت‌دوست مثل ریحان، جعفری و گشنیز با واسطه‌های دیگر که آب بیشتری نسبت به پرلیت حفظ می‌کنند بهتر رشد می‌کنند.

پرلیت در برابر دیگر مواد

معمولا سوال می‌شود که چرا در باغبانی اغلب از پرلیت استفاده می‌شود و آیا امکان جایگزینی پرلیت با دیگر محصولات وجود دارد؟ ساده‌‌ترین جواب این است که از پرلیت بیشتر به‌دلیل قیمت پایین و فواید بسیارش استفاده می‌شود. همچنین، تصورات غلطی نسبت به جایگزینی محصولاتی مانند ورمیکولیت و یا خاک دیاتومی وجود دارند. این محصولات بیشتر مکمل پرلیت هستند تا جایگزین.

ورمیکولیت (Vermiculite)

هنگامی‌که نگاهی به کیسه خاک مخلوط صنعتی بیندازید، به‌سرعت متوجه ذرات سفید کوچک پرلیت و تکه‌های طلایی کوچکی می‌شوید که تقریبا شبیه تکه‌هایی ریز و کوچک متشکل از ورقه یا لایه‌هایی از مواد هستند. این تکه‌های طلایی، محصول مهم دیگری در باغبانی به نام ورمیکولیت می‌باشند. باغبان‌ها اغلب تصور می‌کنند که این دو قابل‌تعویض با یکدیگر هستند اما اینطور نیست.

ورمیکولیت‌ها نیز از سنگ به‌وجود می‌آیند و مانند پرلیت منبسط می‌شوند، اما پتانسیل انبساط بیشتری دارند. هنگامی‌که گرمادهی انجام شود، ورمیکولیت حالت آکاردئونی شامل لایه‌های بسیاری از ورقه‌های باریک پیدا می‌کند. ورمیکولیت pH نزدیک به ۷ دارد اما به‌دلیل ترکیب‌های کربناتی، واکنش‌های قلیایی را افزایش می‌دهد، بنابراین تمایل به بالا بردن اندک pH در محدوده ریشه دارد.

بزرگترین تفاوت بین این دو محصول این است که پرلیت به افزایش زهکشی کمک می‌کند، در صورتی‌که ورمیکولیت با جذب آب در ساختار ورقه‌مانند خود، آب را بیشتر حفظ می‌کند. از پرلیت هنگام پرورش گیاهانی که کاملا از خشک‌کردن واسطه‌های رشد سود می‌برند (مانند گیاهان گوشتی و ارکیده) و از ورمیکولیت زمانی‌که گیاهان، مرطوب ماندن را ترجیح می‌دهند، مانند گیاهان گرمسیری، استفاده کنید.

در اصل، پرلیت و ورمیکولیت نه به‌عنوان جایگزین، بلکه مانند مکمل یکدیگر رفتار می‌کنند.

خاک دیاتومی

خاک دیاتومی (Diatomaceous Earth) به طور طبیعی از سنگ‌های رسوبی سیلیسی و نرم تشکیل می‌شود. DE یکی دیگر از افزودنی‌های باغبان هاست که در انبار نگهداری می‌شود، اما به چند دلیل نباید به‌عنوان جایگزین پرلیت استفاده شود.

• همانند ورمیکولیت، DE بیشتر از پرلیت نگهدارنده‌‌ی آب است؛ بنابراین آب را در محدوده ریشه حفظ می‌کند، نه زهکشی.
• خاک دیاتومی معمولا به شکل پودر است تا دانه‌دانه. هنگامی‌که به‌عنوان اصلاح‌کننده به خاک اضافه شود، مانند پرلیت توانایی کاهش تراکم خاک را ندارد.
• هنگامی‌که خیس باشد، DE تمایل به چسبیدن به یکدیگر برای پر کردن منافذ را دارد. این عمل، از عبور جریان هوا و حرکت اکسیژن به سمت ریشه‌های گیاه جلوگیری می‌کند.

نتیجه‌گیری

پرلیت محصول ارزشمندی در باغبانی و باغداری صنعتی است. پرلیت منبسط بسیار سبک‌وزن و متخلخل است که هنگام استفاده، زهکشی را افزایش داده و هوادهی ساختار ریشه را بهبود می‌بخشد. پرلیت می‌تواند به‌عنوان واسطه رشد مستقلی برای جوانه‌زدن دانه‌ها، قلمه‌زنی ریشه و یا در سیستم‌های هیدروپونیک استفاده شود؛ می‌تواند با دیگر ذرات برای ایجاد مخلوط فاقد خاک ترکیب شود و به عنوان یک اصلاح‌کننده‌ی خاک به‌کار رود.