زمین‌ساقه - ریزوم: تعریف و مثال‌ها

ریزوم یا زمین‌ساقه، ساقه‌ای افقی و زیرزمینی است که ریشه و شاخه‌ها را از گره‌های آن رشد می‌کند. در بعضی از گیاهان، ریزوم تنها ساقه است. در برخی دیگر، ساقه‌ی اصلی است. گیاهان از ریزوم برای ذخیره مواد غذایی و تکثیر گیاهی استفاده می‌کنند.

نمونه‌هایی از گیاهان دارای ریزوم زمین‌ساقه

طیف گسترده‌ای از گیاهان دارای ریزوم هستند. چمن‌های زمین‌ساقه‌ای شامل نی‌خیزران، علف پامپاس (pampas)، چمن کاترپیلار و چمن برمودا (Bermuda) هستند. گیاهان گل‌دار شامل زنبق، گل اختر، گل برف و گل ارکیده هستند. گیاهان خوراکی شامل مارچوبه، رازک، ریواس، زنجبیل، زردچوبه و نیلوفر آبی هستند. درختان سپیدار از طریق ریزوم‌ها گسترش می‌یابند. اگرچه درختان سپیدار جدا به نظر می‌رسند، اما همه آنها در زیرزمین به هم متصل شده‌اند و ممکن است بزرگ‌ترین ارگانیسم‌های روی زمین باشند. گیاهان دیگری که از ریزوم استفاده می‌کنند شامل درخت بلوط سمی، پیچک سمی، مگس‌خوار ونوس (Venus) و سرخس‌ها هستند.

مقایسه‌ی ریزوم و ساقه‌ی رونده

ریزوم معمولاً با ساقه‌های رونده اشتباه گرفته می‌شود. ساقه‌ی رونده از یک ساقه جوانه می‌زند، بین گره‌هایش فاصله زیادی وجود دارد و در انتهایش شاخه تولید می‌کند. یک نمونه‌ی آشنا از گیاهان دارای ساقه‌ی رونده، توت‌فرنگی است. توت‌فرنگی اغلب ساقه‌های رونده را روی سطح زمین گسترش می‌دهد. با رشد گیاهچه‌های انتهای ساقه‌ی رونده، نیروی جاذبه آنها را به سمت پایین می‌کشد. با نزدیک شدن به زمین، ریشه‌ها رشد کرده و گیاه جدید را به هم می‌چسباند. ریزوم‌ها فاصله کمتری بین گره‌ها دارند و شاخه‌های جدید و ریشه‌ها می‌توانند در هر نقطه‌ای از طول آنها رشد کنند.

مقایسه‌ی ریزوم و ریشه‌ها

به ریزوم گاهی ساقه‌های ریشه‌ای شکل خزنده گفته می‌شود. کلمه «ریزوم» از کلمه یونانی گرفته شده است که به معنی «توده‌ای از ریشه‌ها» است. بااین‌حال، ریزوم‌ها ساقه هستند و ریشه نیستند. تفاوت اصلی بین ریزوم و ریشه این است که ریشه هیچ گره یا برگی ندارد. عملکرد ریشه‌ها اتصال گیاهان به زمین، ذخیره مواد غذایی و جذب آب و مواد مغذی است.

برخلاف ریشه، ریزوم‌ها آب و مواد مغذی را به سایر قسمت‌های گیاه منتقل می‌کنند؛ مانند ریشه، ریزوم و ساقه‌ی رونده‌ها نیز گاهی اوقات مواد غذایی را ذخیره می‌کنند. بخش‌های ضخیم شده‌ی ریزوم یا ساقه‌ی رونده تکمه‌های ساقه را تشکیل می‌دهند. سیب‌زمینی و یم (Yam)، تکمه‌های خوراکی ساقه هستند. نگون‌سار و بگونیای تکمه‌ای از تکمه‌های ساقه رشد می‌کنند. در مقابل، تکمه‌های ریشه قسمت‌های ضخیم شده‌ی ریشه هستند. سیب‌زمینی شیرین، کوکب و مانیوک (کاساوا) از تکمه‌های ریشه رشد می‌کنند. درحالی‌که تکمه‌های ساقه اغلب در زمستان خشک می‌شوند و در بهار گیاهانی تولید می‌کنند، تکمه‌های ریشه دوساله هستند.

یم ها تکمه‌های ساقه‌ای از ریزوم ها هستند، درحالی‌که سیب‌زمینی شیرین تکمه‌های ریشه‌ای هستند.

تفاوت بین ریزوم، کورم و پیاز

تکمه‌های ساقه و ریشه، کورم و پیازها واحدهای ذخیره‌سازی زیرزمینی هستند که در مجموع گیاه-خاک نامیده می‌شوند؛ اما با یکدیگر تفاوت دارند:

• ریزوم: ریزوم‌ها ساقه‌های زیرزمینی هستند. آنها ممکن است تکمه‌های ساقه تولید کنند.
• کورم: کورم‌ها ساقه‌های گرد شده‌ای هستند که مسطح می‌شوند. آنها یک ساقه‌ی تحلیل یافته در پایین ساقه دارند که ریشه‌ها از آن بیرون می‌آیند. برگ‌ها از انتهای دیگر بیرون می‌آیند. کورم‌ها غذا را ذخیره می‌کنند که با رشد گیاه مصرف می‌شود. کورم اصلی پلاسیده می‌شود و کورم جدیدی برای فصل بعدی تولید می‌شود. فریزیا (Freesia) و گل زعفران از کورم ها رشد می‌کنند.
• پیاز: پیازها توسط ساقه‌ی تحلیل یافته برای ریشه و انتهای نوک‌تیز که‌برگ تولید می‌کند، لایه‌لایه می‌شوند. پیازهای جدید می‌توانند در اطراف پیاز اصلی ایجاد شوند. نمونه‌ای از پیازها شامل پیاز، لاله و گل نرگس هستند.

تکثیر گیاهان با ریزوم

تکثیر یک گیاه ریزوماتوز با استفاده از ریزوم به‌جای دانه یا هاگ اغلب آسان‌تر است. یک ریزوم ممکن است قطعه‌قطعه شود و هر بخش اگر حداقل یک گره داشته باشد می‌تواند گیاه جدیدی را به وجود آورد. بااین‌حال، ریزوم‌های انبارشده مستعد گندیدگی در اثر عفونت‌های قارچی و باکتریایی هستند. ازنظر تجاری، ریزوم ممکن است با استفاده از کشت بافت پرورش داده شوند. برای باغبان‌های خانگی، ممکن است ریزوم‌های غیرمقاوم کنده‌شده و در زمستان ذخیره شوند تا در بهار دوباره کاشته شوند. تکثیر ریزوم توسط هورمون‌های گیاهی اسید جاسمونیک (Jasmonic acid) و اتیلن تسهیل می‌شود. یافتن اتیلن آسان است، زیرا سیب‌های رسیده و موز اتیلن آزاد می‌کنند.