ویروس موزاییک خیار، علایم و نحوه‌ی درمان

بیماری موزاییک خیار اولین بار در حدود سال ۱۹۰۰ میلادی در آمریکای شمالی گزارش شد و از آن زمان در سراسر جهان گسترش یافت. این بیماری فقط در خیار بروز نمی‌کند. اگرچه ممکن است سایر کدوییان دچار این بیماری شوند اما ویروس موزاییک خیار (CMV) غالباً به انواع مختلف سبزیجات باغی و گیاهان تزیینی و نیز علف‌های هرز حمله می‌کند. شباهت ویروس‌های موزاییک تنباکو و گوجه‌فرنگی به‌حدی است که تمایز آن‌ها تنها به کمک متخصص علوم باغبانی یا انجام یک تست آزمایشگاهی امکان‌پذیر است.

عامل بیماری موزاییک خیار چیست؟

انتقال ویروس از یک گیاه آلوده به گیاه دیگر از طریق گزش شته عامل بیماری موزاییک خیار است. شته منشأ این آلودگی است که تنها یک دقیقه بعد از بلع ایجاد می‌شود و ظرف چند ساعت از بین می‌رود. خوشا به حال شته اما بد به حال صدها گیاهی که شته ظرف آن چند ساعت گاز می‌گیرد. خبر خوب این است که ویروس موزاییک خیار برخلاف موزاییک‌های دیگر نمی‌تواند از طریق بذر منتقل شود و در خاک یا بقایای گیاهان زنده نمی‌ماند.

علایم ویروس موزاییک خیار

علایم ویروس موزاییک خیار به‌ندرت در نهال خیار مشاهده می‌شوند. علایم حدود شش هفته در طول رشد شدید ظاهر می‌شوند. برگ‌ها لکه‌دار و چروکیده می‌شوند و لبه‌هایشان به سمت پایین پیچ می‌خورد. فرآیند رشد در چند راهگاه و کمی هم به لحاظ گل‌‌دهی یا میوه‌دهی متوقف می‌شود. رنگ خیارهای تولید شده بعد از آلودگی به بیماری موزاییک اغلب سفید متمایل به خاکستری است و «ترشی سفید» نامیده می‌شوند. این خیارها اغلب تلخ‌تر هستند و از آن‌ها در تهیه‌ی ترشی پوره‌ای استفاده می‌شود. علامت ویروس موزاییک خیار در گوجه‌فرنگی‌ها توقف و در عین‌حال متراکم بودن رشد است.

شکل برگ‌ها کج‌ومعوج می‌شود و ظاهرشان دارای لکه‌های سبز تیره، سبز روشن و زردرنگ می‌شود. گاهی فقط بخشی از گیاه تحت تاثیر رسیدن میوه‌ها به‌صورت طبیعی در شاخه‌های غیرآلوده قرار می‌گیرد. آلودگی اولیه معمولاَ شدیدتر است و نتیجه‌ی آن کاهش باروری گیاهان و کوچک شدن اندازه‌ی میوه‌ها می‌باشد. فلفل هم مستعد ویروس موزاییک خیار هستند. علایم این بیماری در فلفل شامل لک‌شدن برگ‌ها و توقف رشد سایر موزاییک‌ها به‌علاوه‌ی بروز لکه‌های زرد یا قهوه‌ای روی میوه‌ها است.

نحوه‌ی درمان ویروس موزاییک خیار

هرچند گیاه‌شناسان عامل بیماری موزاییک خیار را پیدا کرده‌اند اما هنوز درمانی برای آن نیافته‌اند. پیشگیری به علت کوتاه بودن فاصله‌ی زمانی ابتلای شته به ویروس و انتقال آن سخت است. کنترل زودهنگام شته‌ی فصلی می‌تواند موثر باشد اما در حال حاضر هیچ درمان مشخصی برای ویروس موزاییک خیار وجود ندارد. توصیه می‌شود گیاهان خیار درصورت ابتلا به ویروس موزاییک خیار بلافاصله از کشت حذف شوند.

ویروس موزاییک خیار

ویروس موزاییک خیار می‌تواند خسارات جدی در سبزیجات، حبوبات و گیاهان زینتی ایجاد کند. این ویروس در کل دنیا گسترش می‌یابد اما در نواحی معتدل شایع‌تر است. بیشتر از ۱۲۰۰ گونه‌ی گیاهی میزبان این ویروس هستند و انتقال آن از طریق بسیاری از گونه‌های شته و نیز سوسک‌های خیار انجام می‌شود. از جمله میزبان‌های این ویروس در گیاهان می‌توان به هویج، کرفس، کدوییان، حبوبات، کاهو، پیاز، فلفل، اسفناج، گوجه‌فرنگی و به‌ندرت سیب‌زمینی اشاره کرد. بسیاری از گیاهان زینتی چوبین‌ساقه و غیرچوبین‌ساقه نیز میزبان این ویروس هستند.

تشخیص

علایم ویروس موزاییک خیار بسته به سویه‌ی ویروسی، میزبان محصول و ژنوتیپ، مرحله‌ی رسیدن محصول و شرایط محیطی متفاوت است.

کرفس

قابل‌تشخیص‌ترین نشانه‌ی ویروس موزاییک خیار در کرفس‌ها لوله‌شدن دمبرگ‌های جوان به سمت پایین است که به گیاهان ظاهری بازشده یا تخت می‌دهد. در برگ‌ها ممکن است رگبرگ‌روشنی و موزاییک بروز کند و نواحی بینابینی سبزتیره و ضخیم شوند و ظاهرشان به‌صورت مچاله‌شده دربیاید. علایم اغلب گذرا هستند و با تغییر فصل و شرایط جوی کم‌وبیش نمایان می‌شوند. وقتی گیاهان جوان به ویروس موزاییک خیار آلوده می‌شوند روی رگبرگ‌هایشان لکه‌های فرورفته‌ی سوزنی‌شکل آفتاب‌خورده تا نیمه‌مات ظاهر می‌شود.

کدوییان

علایم ویروس موزاییک خیار در کدوییان به‌طور کلی به‌صورت توقف شدید رشد، موزاییک برگ‌مانند برآمده‌ی زردرنگ، بدشکلی گیاه و برگ و توقف رشد ناشی از کاهش شدید اندازه‌ی برگ‌ها و میانگره‌های ساقه بروز می‌کنند. با انتشار یکپارچه‌ی ویروس برگ‌ها به‌طور آشکار به سمت پایین پیچ می‌خورند، الگوی موزاییکی در آن‌ها شکل می‌گیرد و کوچک باقی می‌مانند. ناهنجاری‌هایی در گل‌ها بروز می‌کند و گلبرگ‌ها متمایل به سبز می‌شوند. شدت علایم برگی و گل‌ها بسته به گونه و رقم زراعی تغییر می‌کند. این علایم در کدو مسمایی، بعضی از کدوتنبل‌ها و بسیاری از طالبی‌ها از همه شدیدتر هستند و در خیار، کدوی زرد و هندوانه شدت کمتری دارند. میوه‌های آلوده شده اغلب تغییرشکل و تغییررنگ می‌دهند، کوچک می‌مانند و در زمان آلودگی شدیدتر تعداد اندکی بذر تولید می‌کنند.

فلفل

در فلفل آلوده به ویروس موزاییک خیار علایم موزاییکی و بافت‌سوختگی بروز می‌کند. در فلفل‌های گلخانه‌ای ممکن است الگوهای کوتاه‌مدت رگبرگ‌روشنی ظاهر شوند. در فلفل‌های گلخانه‌ای و مزرعه‌ای علایم موزاییک با گذشت زمان از بین می‌روند و برگ‌ها سبز کدر، شکننده و سفت می‌شوند. برگ‌هایی که به‌کلی آلوده شده‌اند باریک و کوچک می‌شوند و گیاهان به علت کوتاه‌شدن میانگره‌ها رشدنکرده به نظر می‌رسند. میزان میوه‌های تولیدشده در گیاهان آلوده و غیرآلوده مشابه است اما در گیاهان آلوده اندازه‌ی میوه‌ها کوچکتر خواهد بود و تعداد کمتری از آن‌ها دارای کیفیتی مرغوب و قابل عرضه در بازار خواهند بود. میوه‌ها در گیاهان آلوده ظاهری ناصاف و چروکیده دارند، رنگ‌‌‌شان سبز کم‌رنگ تا سبز مایل به زرد است و اغلب نامنظم می‌رسند. گاهی اوقات در این میوه‌ها ضایعات فرورفته با مراکز نکروتیک بروز می‌کنند. در بعضی از زیرگونه‌ها شاهد بروز خطوط نکروتیک یا لکه‌های حلقوی هستیم. شدت علایم مثل گوجه‌فرنگی متاثر از رسیدگی گیاه در زمان آلودگی است. احتمال نمایان شدن علایم یادشده در گیاهان جوان بیشتر است درحالی‌که گیاهان مسن‌تر در برابر ویروس موزاییک خیار مقاوم‌تر نشان می‌دهند و علایم برگی یا میوه کمتر در آن‌ها ظاهر می‌شود.

گوجه‌فرنگی

مشخص‌ترین علامت ویروس موزاییک خیار در گوجه‌فرنگی رشته‌ای شدن یا گسترش برگ‌های نازک بندمانند است. در مراحل اولیه‌ی آلودگی برگ درختان هم زرد خواهد شد و گیاهان انبوه، پرپشت و کوتاه وبرگ‌هایشان خالدار می‌شوند. علایم ظاهر شده در برگ درختان زودگذر هستند یعنی بالاترین و پایین‌ترین برگ‌ها تحت‌ تاثیر قرار خواهند گرفت اما برگ‌های میانی بدون علامت خواهند ماند. گیاهانی که به‌شدت آلوده شده‌اند اغلب میوه نمی‌دهند و حتی اگر میوه هم بدهند میوه‌هایشان کوچک خواهند ماند، خالدار و نکروتیک می‌شوند و با تاخیر می‌رسند. در گوجه‌فرنگی‌های گلخانه‌ای در کنار کوتاه شدن گیاه شاهد رنگ‌پریدگی برگ‌ها و لکه‌لکه شدن ناشی از آن خواهیم بود. در گوجه‌فرنگی‌های مزرعه‌ای در‌صورت ابتلای گیاهان در زمانی که جوان هستند علایم موزاییکی با تغییرشکل برگ و فنجانی‌شدن یا پیچیدگی به سمت بالا اندکی مستتر می‌شوند. درصورت آلودگی گوجه‌فرنگی‌های مزرعه‌ای در زمانی که کمی بالغ‌تر هستند احتمال تغییرشکل در برگ‌ها کمتر است و بنابراین علایم موزاییک آشکارتر می‌شوند.

چرخه‌ی بیماری

منبع اولیه‌ی آلودگی ویروس موزاییک خیار میزبان‌های محصولات یا علف‌های هرز آلوده‌ای هستند که در حاشیه‌ی مزرعه قرار دارند. ۷۵ گونه شته به‌صورتی ناپایا ناقل ویروس موزاییک خیار هستند؛ این بدان معناست که ویروس بیشتر از چند ساعت در بدن شته زنده نمی‌ماند. شته‌ ویروس را در زمان تغذیه زیر یک دقیقه دریافت می‌کند و سپس می‌تواند در دوره‌ی زمانی که ویروس درون سیخچه‌‌اش زنده است آن را به هر میزبان مستعدی که از آن تغذیه می‌کند منتقل کند. طول زمان زنده ماندن ویروس در بدن شته به عوامل زیادی از جمله ویژگی‌های شته، سویه‌ی ویروسی، شرایط محیطی و آب‌وهوا بستگی دارد. این ویروس به‌راحتی به‌صورت خودکار منتقل می‌شود. هیچ مدرکی دال بر دانه‌دار بودن ویروس در سبزیجات میزبان وجود ندارد اما در سایر میزبان‌ها شواهد دانه‌دار بودن گزارش شده است.

کنترل ویروس موزاییک خیار

• کاشت ارقام مقاوم در زمان دسترسی. ارقام زراعی فلفل و کدوی مقاوم و سازگار دردسترس هستند اما هیچ رقم گوجه‌‌فرنگی مقاومی وجود ندارد.
• حشره‌کش‌ها معمولاً در کنترل ویروس موزاییک خیار موثر نیستند زیرا برای مدت کافی در شته‌ها ماندگاری ندارند. گاهی اوقات حشره‌کش‌ها شته‌ها را در حرکت و جست‌وجوی سریعتر گیاهان به زحمت می‌اندازند و منجر به گسترش سریعتر ویروس می‌شوند.
• روغن‌های معدنی یا افشانه‌های حشره‌کش سریع‌اثر کمک‌کننده هستند.
• برای تاخیر در ورود شته‌ها به محصولات از اقدامات پرورش گیاه بهره بگیرید.
• برای جلوگیری از شته‌ها از مالچ‌های بازتابشی استفاده کنید.
• مزارع را از طریق مرزبندی با محصولات بلندتر غیرمستعد (مثلاً ذرت) ایزوله کنید تا به این ترتیب ورود شته‌ها به مزرعه به تعویق بیفتد و به‌صورت گروگاه ویروس عمل کند.
• برای جلوگیری از قرار گرفتن گیاهان جوان در معرض جمعیت‌های انبوه شته (مثلاً در زمان مهاجرت شته‌ها) زمان کاشت را تنظیم کنید.