انواع روش‌های تکثیر گیاهان

تکثیر یا تولید مثل رویشی گیاهان، به معنای رشد و نمو آن‌ها به روش غیرجنسی است. این رشد و نمو به روش قطعه‌قطعه شدن و رشد دوباره‌ی قسمت‌های ویژه‌ی قابل رویش گیاه انجام می‌شود. بسیاری از گیاهانی که به روش غیرجنسی تکثیر می‌شوند توانایی تولید مثل جنسی نیز دارند.

نحوه‌ی تکثیر رویشی گیاهان

تکثیر رویشی گیاهان به کمک ساختارهای رویشی یا غیرجنسی است، در حالی که تکثیر جنسی از طریق تولید گامت و سپس لقاح انجام می‌شود. در گیاهان غیرآوندی مانند خزه‌ها و جگرواشان، ساختارهای تکثیری رویشی گامت‌ها و اسپورها هستند. در گیاهان آوندی، ساختارهای تکثیری رویشی ریشه‌ها، ساقه‌ها و برگ‌ها هستند.

تکثیر رویشی توسط بافت مریستم، که معمولاً در ساقه‌ها و برگ‌ها و نیز نوک ریشه‌ها وجود دارد و حاوی سلول‌های تمایزنیافته است، انجام می‌شود. این سلول‌ها به طور فعال با میتوز تقسیم می‌شوند و باعث رشد اولیه گسترده و سریع گیاه می‌شوند. بافت‌های تخصصی و دائمی گیاه نیز از بافت مریستم سرچشمه می‌گیرند. توانایی تقسیم مداوم بافت مریستم، سبب رشد گیاه در تکثیر رویشی می‌شود.

مزایا و معایب تکثیر رویشی

از آنجا که تکثیر رویشی نوعی تولید مثل غیرجنسی است، گیاهانی که حاصل این نوع تکثیر می‌باشند همسانه‌های ژنتیکی از گیاه مادر هستند. این همسانی مزایا و معایبی دارد.

یکی از مزایای تکثیر رویشی این است که گیاهانی که صفات مطلوبی دارند به طور مکرر تکثیر می‌شوند. کشاورزان می‌توانند برای اطمینان از کیفیت مطلوب محصولات، از روش‌های تکثیر رویشی مصنوعی استفاده کنند.

با این حال، عیب بزرگ تکثیر رویشی این است که در آن هیچگونه درجه‌ای از تنوع ژنتیکی دیده نمی‌شود. گیاهانی که از نظر ژنتیکی یکسان هستند، در معرض ویروس‌ها و بیماری‌های مشابه‌اند و محصولاتی که از این طریق تولید می‌شوند، به راحتی از بین می‌روند.

انواع تکثیر رویشی

تکثیر رویشی به روش‌های مصنوعی یا طبیعی قابل انجام است. اگرچه در هر دو روش، گیاه از اجزای گیاه بالغ دیگری تکامل می‌یابد، اما نحوه انجام هر کدام بسیار متفاوت می‌باشد.

تکثیر رویشی مصنوعی

تکثیر رویشی مصنوعی به نوعی از تکثیر گیاه که نیازمند مداخله انسان است، گفته می‌شود. از متداول‌ترین روش‌های تکثیر رویشی مصنوعی می‌توان قلمه‌زدن، لایه‌بندی، پیوند، کندن پاجوش و کشت بافت را نام برد. بسیاری از کشاورزان و باغداران برای تولید محصولات سالم و با کیفیت بیشتر از این روش‌ها استفاده می‌کنند.

• قلمه‌زدن: بخشی از گیاه، معمولا‌ً ساقه یا برگ، قطع و دوباره کاشته می‌شود. قلمه‌ها ریشه می‌کنند و گیاه جدیدی شکل می‌گیرد. گاهی اوقات، قلمه‌ها قبل از کاشت دوباره با هورمون ریشه‌زایی آغشته می‌شوند تا رشد ریشه القاء شود.
• پیوندزدن: در پیوند، قلمه یا ترکه دلخواه به ساقه گیاه دیگری که در زمین ریشه دارد متصل می‌شود. بافت‌های قلمه به گذشت زمان در بافت‌های گیاه ریشه‌دار پیوند می‌یابند یا با آن ادغام می‌شوند.
• خوابانیدن: در این روش شاخه‌ یا ساقه‌های گیاه به گونه‌ای که زمین را لمس کنند خم می‌شوند. سپس شاخه‌ یا ساقه‌های در تماس با زمین با خاک پوشانده می‌شوند. در قسمت‌هایی که با خاک پوشیده شده، ریشه‌های اکتسابی یا ریشه‌هایی که از ساختار‌هایی به جز ریشه گیاه گسترش می‌یابند، ایجاد می‌شود؛ به این روش خوابانیدن می‌گویند. این نوع خوابانیدن به طور طبیعی نیز اتفاق می‌افتد. در روش دیگری به نام خوابانیدن هوایی، شاخه‌ها تراشیده و با پلاستیک پوشانده می‌شوند تا اتلاف رطوبت کاهش یابد. در قسمت‌هایی که شاخه‌ها تراشیده شده و از درخت جدا شده و کاشته شده، ریشه‌های جدیدی رشد می‌کنند.
• پاجوش: پاجوش‌ها به گیاه مادر متصل می‌شوند و حصیری متراکم و محکم را تشکیل می‌دهند. از آنجا که وجود بیش از حد از پاجوش‌ها می‌تواند منجر به کاهش اندازه محصول شود، اضافیِ آن‌ها هرس می‌شود. پاجوش‌های بالغ از گیاه اصلی جدا شده و به مکان جدیدی منتقل می‌شوند تا بتوانند گیاهان جدیدی ایجاد کنند. استفاده از پاجوش دو هدف دارد؛ یکی رشد شاخه‌های جدید و دیگری از بین بردن جوانه‌هایی که مواد مغذی را مصرف می‌کنند و جلوی رشد گیاه اصلی را می‌گیرند.
• کشت بافت گیاهی: در این روش سلول‌های گیاهی کشت می‌شوند، این سلول‌ها می‌توانند از قسمت‌های مختلف گیاه مادر گرفته شده باشند. بافت در ظرف استریلیزه قرار می‌گیرد و در محیط مخصوص پرورش داده می‌شود تا زمانی كه توده سلولی تحت عنوان کالوس ایجاد شود. سپس کالوس در محیطی مملو از هورمون کشت می‌شود و در نهایت تبدیل به گیاهچه می‌شود. با کاشت این گیاهچه‌ها، گیاهانی کاملاً بالغ ایجاد خواهد شد.

تکثیر رویشی طبیعی

تکثیر رویشی طبیعی هنگامی اتفاق می‌افتد که گیاهان بدون دخالت انسان، به طور طبیعی رشد و نمو کنند. نکته مهمی که تکثیر رویشی طبیعی در گیاهان را امکان‌پذیر می‌کند، توانایی ایجاد ریشه‌های اکتسابی است.

ساقه‌ها، ریشه‌ها یا برگ‌های گیاه اصلی می‌توانند ریشه‌های اکتسابی ایجاد کنند و گیاهان جدیدی را به وجود آورند. ساقه‌های اصلاح‌شده اغلب منبع تکثیر رویشی گیاه هستند. ساختارهای رویشی که از ساقه‌ گیاهان نشأت می‌گیرند شامل ریزوم‌ها، روندک‌ها، پیازچه‌ها، غده‌ها و کورم (ساقه‌های کوتاه زیرزمینی) هستند. همچنین، تجه‌ها (ریشه‌های سطحی) می‌توانند از ریشه گیاه نیز نشأت بگیرند. گیاهچه‌ها از برگ گیاهان نشأت می‌گیرند.

ساختارهای گیاهی که تکثیر رویشی طبیعی را امکان پذیر می‌کنند

زمین‌ساقه یا ریزوم‌ها

تکثیر رویشی می‌تواند به طور طبیعی به کمک رشد ریزوم‌ها اتفاق بیفتد. ریزوم‌ها ساقه‌های اصلاح‌شده‌ای هستند که به طور معمول در امتداد سطح زمین یا زیر زمین رشد می‌کنند. ریزوم‌ها محل ذخیره مواد مغذی مانند پروتئین و نشاسته هستند. با گسترش ریزوم‌ها، ریشه‌ها و شاخه‌ها می‌توانند از قسمت‌هایی از آن به وجود آمده و به گیاهان جدیدی تبدیل شوند. بعضی از علف ها، سوسن‌ها، زنبق‌ها و ارکیده‌ها به این روش تکثیر می‌شوند. زنجبیل و زردچوبه ریزوم‌های گیاهی خوراکی هستند.

روندک‌ها

روندک‌ها، که به آن‌ها استولون نیز گفته می‌شود، از نظر رشد افقی‌شان در سطح یا زیر زمین، مشابه ریزوم‌ها هستند. برخلاف ریزوم ها، روندک‌ها از ساقه‌های موجود سرچشمه می‌گیرند. با رشد روندک‌ها، آن‌ها از جوانه‌های واقع در گره‌ها یا نوک خودشان ریشه ایجاد می‌کنند. فاصله بین گره‌ها (میانگره‌ها) در روندک‌ها بیشتر از ریزوم‌ها است. گیاهان جدید در محل گره‌ها، که شاخه‌ها بوجود می‌آیند، شکل می‌گیرند. این نوع تکثیر در گیاهان توت‌فرنگی و مویز دیده می‌شود.

پیازچه‌ها

پیازچه‌ها اجزای گرد و متورم ساقه هستند که به طور معمول در زیر زمین یافت می‌شوند. درون این اندام‌های تکثیر رویشی، شاخه مرکزی گیاه جدید نهفته است. در پیازچه‌ها جوانه‌ای وجود دارد که توسط لایه‌هایی از برگ‌های ضخیم و فلس‌مانند احاطه شده است. این برگ‌ها منبع ذخیره مواد غذایی هستند و گیاه جدید را تغذیه می‌کنند. از گیاهانی که به‌ کمک پیازچه تشکیل می‌شوند می‌توان پیاز، سیر، موسیر، سنبل، گل نرگس، سوسن و لاله‌ را نام برد.

تجه‌ها

تجه‌ها اندام‌های رویشی هستند که می‌توانند از ساقه یا ریشه ایجاد شوند. تجه‌های ساقه‌ای از ریزوم‌ها یا روندک‌هایی که به علت ذخیره مواد مغذی متورم می‌شوند، به وجود می‌آیند. سطح فوقانی تجه، سامانه جوانه‌زنی گیاه (ساقه و برگ) جدید را تولید می‌کند؛ در حالی که سطح پایینی، سامانه تشکیل ریشه را ایجاد می‌کند. سیب‌زمینی و سیب‌زمینی هندی نمونه‌هایی از تجه‌های ساقه‌ای هستند. تجه‌های ریشه‌ای از ریشه‌هایی نشات می‌گیرند که برای ذخیره مواد مغذی اصلاح شده‌اند. این ریشه‌ها بزرگ می‌شوند و می‌توانند گیاه جدیدی ایجاد کنند. سیب زمینی شیرین و کوکب نمونه‌هایی از تجه‌های ریشه‌ای هستند.

کورم (ساقه‌های کوتاه زیرزمینی)

کورم‌ها، ساقه‌های زیرزمینی کوتاه و شبیه به پیاز هستند. این ساختارهای رویشی مواد مغذی را در بافت ساقه‌ای گوشتی و محکم ذخیره می‌کنند و به طور معمول در خارج توسط برگ‌های کاغذی احاطه می‌شوند. کورم‌ها معمولاً با پیازچه‌ها اشتباه گرفته می‌شوند. تفاوت عمده‌شان این است که کورم‌ها در داخل حاوی بافت جامد هستند و پیازچه‌ها فقط لایه‌هایی از برگ دارند. کورم‌ها، ریشه‌های اکتسابی تولید کرده و جوانه‌هایی دارند که می‌تواند شاخه‌های جدیدی ایجاد کند. از جمله گیاهانی که از کورم تولید می‌شوند می‌توان به زعفران، زنبق و گوش‌فیل اشاره کرد.

گیاهچه‌ها

گیاهچه‌ها ساختارهای رویشی هستند که روی برخی از برگ‌های گیاهان ایجاد می‌شوند. این گیاهان کوچک و ظریف از بافت مریستم واقع در حاشیه برگ‌ها به وجود می‌آیند. وقتی این گیاهچه‌ها به بلوغ می‌رسند، ریشه می‌کنند و از برگ‌ها جدا می‌شوند. سپس می‌توانند در خاک ریشه کنند و گیاهان جدیدی تشکیل دهند. کالانچو از جمله گیاهانی است که به این روش تکثیر می‌شود. همچنین، گیاهچه‌ها می‌توانند در گیاهان خاصی مانند گل گندمی و اشک تمساح از رونده‌ها ایجاد شوند.