هیوموس یا گیاخاک چیست و چه فایده‌ای برای گیاه دارد؟

گیاخاک در انگلیسی Humus (هیوموس) است که از لاتین گرفته شده و به معنی زمین است. تعریف گیاخاک بر اساس زمینه علمی که در آن بحث می‌شود، کمی متفاوت خواهد بود. وقتی در مورد خاک‌شناسی صحبت می‌کنیم، گیاخاک بخشی از خاک است که ساختار گیاهی یا جانوری در آن وجود ندارد. عملکرد گیاخاک به گونه‌ای است که بر روی چگالی خاک اثر می‌گذارد و به خاک توانایی نگهداشت آب و مواد مغذی را می‌دهد. در کشاورزی، گیاخاک به ترکیبی طبیعی (کمپوست) از بقایای گیاهان اطلاق می‌گردد که از منابع طبیعی سرچشمه گرفته‌اند. گیاخاک برای بهبود وضعیت خاک استفاده می‌شود. همچنین باید خاطرنشان کرد که گیاخاک یا هیوموس به لایه‌ای از خاک گفته می‌شود که حاوی مواد ارگانیک است.

با کمی ارفاق می‌توان این دو نوع دیدگاه را باهم مرتبط دانست. در هر حال، گیاخاک از قرن‌ها پیش استفاده می‌شود. اولین کاربرد گیاخاک به قرن ۱۸ باز می‌گردد، البته احتمال این نیز وجود دارد که کاربرد گیاخاک به گذشته‌های دورتر نیز برسد. امروزه، گیاخاک برای رشد سالم گیاهان بکار می‌رود. در این مقاله به تعریف گیاخاک، ترکیبات آن و کاربردش در باغبانی می‌پردازیم.

تعریف گیاخاک (هیوموس)

گیاخاک یا هیوموس لایه‌ای ارگانیک غیرزنده از خاک است که در بخش‌های بالایی قرار می‌گیرد. گیاخاک در واقع محصول ثانویه تجزیه بقایای جانوری و گیاهی است. گیاخاک ذاتاً ماده‌ای تیره‌رنگ است که رنگ آن از قهوه‌ای تا سیاه تغییر می‌کند. این ماده زمانی تشکیل می‌شود که بیشتر بقایای ارگانیک، تجزیه شوند. فعالیت موجوداتی مانند کرم‌ها که در خاک زندگی می‌کنند، با تشکیل گیاخاک به تقویت خاک کمک می‌کند. فایده گیاخاک زمانی بیشتر مشخص می‌شود که با تجزیه آن، گیاهان توانایی استفاده از آن را می‌یابند. گیاخاک در واقع نوعی کودرسانی به خاک است.

علاوه بر اضافه‌شدن مواد مغذی به‌ خاک، این ماده باعث می‌شود که بافت خاک سبک شود. در این حالت هوا و آب به‌راحتی در خاک نفود می‌کنند و اکسیژن سریع‌تر به سیستم ریشه گیاه می‌رسد. برخی متخصصین معتقدند که با سبک‌شدن بافت خاک به‌کمک گیاخاک از بروز بیماری‌ها در خاک نیز جلوگیری می‌شود.

افتادن برگ، شاخه و سایر بافت‌های گیاهی، جزئی از چرخه زندگی گیاهان است. آنچه که روی زمین می‌افتد، لایه‌ای روی آن ایجاد می‌کند که آشغال‌برگ خوانده می‌شود. حیوانات هم به روش مشابه می‌میرند. لاشه حیوانات نیز زمانی که با خاک در تماس باشد، به‌مرور بخشی از خاک می‌شود. همه این مواد وارد فرآیند تجزیه می‌شوند. شکل اولیه آن‌ها کاملاً از بین می‌رود و به اجزای اولیه شیمیایی که آن را شکل داده بودند تبدیل می‌شود. این مواد غذای موجوداتی است که زندگی‌شان وابسته به خاک است، گیاهان در رده اول این موجودات هستند.

غیر از روش طبیعی که در آن گیاخاک تولید می‌شود، این ماده را می‌توان از طریق تولید کمپوست هم تولید کرد. با جمع‌آوری زباله‌های ارگانیک مانند باقی‌مانده غذا و پوست میوه و سبزیجات می‌توان گیاخاک تولید کرد.

گیاخاک با تشکیل بیش از نیمی از خاک، بخش اصلی آن محسوب می‌گردد. باید گفت که مواد گیاخاکی که گیاخاک را ایجاد می‌کنند اغلب ناهمگن و نسبتاً پایدار هستند. بنابراین، ساختار پایداری در خاک به‌وجود می‌آورند.

گیاخاکی که در خاک یافت می‌شود، قدمتی معادل قرن‌ها دارد. میکروب و آنزیم‌هایی که تولید می‌کنند، مانع از آن می‌شود که ذرات گیاخاک به طور کامل به دی‌اکسیدکربن تجزیه شوند. اگر این روند پیش نمی‌رفت، گیاخاک در طول یک دهه تجزیه و به ساختار ناپایداری تبدیل می‌‌شد.

پایداری گیاخاک موجب می‌شود که مواد غذایی زیادی به گیاه نرسد اما در عوض بافت خاک را بهبود می‌بخشد. اگر ماده‌ای مانند زغال بر روی سطح خاک قرار گیرد، کربن موجود در خاک کم‌تر اکسید می‌شود و در نتیجه گیاخاک شکل پایداری می‌یابد. مثال بارزی از این موضوع پیدایش خاک‌های غنی در جنگل‌های آمازون است.

مواد تشکیل‌دهنده گیاخاک (هیوموس)

گیاخاک حاصل تجزیه بقایای موجودات زنده است. بنابراین، جزء اصلی آن کربن است. سایر عناصر شامل نیتروژن، فسفر و گوگرد هستند. وقتی یک ارگانیسم تجزیه می‌شود، گیاخاک از سایر اجزای مواد ارگانیک مانند پروتئین و چربی جدا می‌شود. میکروارگانیسم‌ها به‌سرعت مولکول‌های کوچکی را که به گیاخاک تبدیل نشده‌‌اند، تجزیه می‌کنند. اما در شرایط نرمال، گیاخاک همچنان برای تجزیه‌شدن به زمان نیاز دارد. در واقع، فرآیند تولید گیاخاک – گیاخاک‌سازی- صدها سال طول می‌کشد. ترکیباتی که در گیاخاک وجود دارند، طبقه‌بندی‌های اصلی گیاخاک را تشکیل می‌دهند که شامل گیاخاک خام (mor)، گیاخاک شیرین (mull) و گیاخاک کامل (moder) است. علاوه بر ارگانیسم‌هایی که گیاخاک را تولید می‌کنند، عامل تعیین‌کننده دیگری که طبقه‌بندی‌های گیاخاک را ایجاد می‌کند، نحوه تشکیل آن در خاک است.

اولین نوع گیاخاک، نوعی است که در شرایط خام تولید می‌شود. این گیاخاک زمانی در خاک ایجاد می‌شود که میکروارگانیسم‌ها یا حیوانات بسیار کمی در آن حضور دارند. مثال‌هایی از این حیوانات شامل کرم‌های خاکی و سوسک‌هاست. قارچ‌ها هم بخشی از این اکوسیستم محسوب می‌شوند.

حیوانات به تجزیه مواد ارگانیک زیر خاک کمک می‌کنند. لایه‌های خاک معمولاً با خاکروبه‌های سطحی شروع می‌شود و زیر آن لایه گیاخاک قرار می‌گیرد. زیر لایه گیاخاک نیز خاک اصلی قرار دارد. اگر جانوارن به اندازه کافی در لایه گیاخاک نباشند، خاک خام بیشتر از حالت معمول اسیدی می‌شود. این حالت معمولاً در جنگل‌های مخروطی و مکان‌هایی که ارتفاع زیاد و هوای سرد دارند اتفاق می‌افتد.

گیاخاک شیرین،‌ نوع دوم گیاخاک است. این نوع گیاخاک معمولاً در جنگل‌هایی با درختان تنومند و یا در مرتع‌هایی که هوا گرم و مرطوب است شکل می‌گیرند. در این شرایط،‌ تعداد زیادی باکتری،‌ حشره و کرم‌های خاکی، خاک را تهویه می‌کنند. گیاخاک به‌سرعت تجزیه و با بخش‌های معدنی خاک کاملاً ترکیب می‌شود. گیاخاک شیرین محیطی قلیایی است و دارای سطح بالای از pH است.

در نهایت، گیاخاک کامل،‌ بخشی است که بین دو لایه گیاخاک خام و شیرین قرار می‌گیرد. نام دیگر گیاخاک کامل،‌ گیاخاک شیرینِ حشره‌دار است زیرا حاوی مقدار زیادی از مدفوع بندپایان است. این مواد منجر به اتصال ریشه گیاهان به ذرات معدنی می‌شوند و ساختاری شبکه‌مانند ایجاد می‌کنند. گیاخاک کامل نسبت به گیاخاک شیرین دارای مواد ارگانیک بیشتری است اما توانایی ترکیب با مواد معدنی خاک را ندارد.

مزایا و معایب گیاخاک (هیوموس)

مزایای گیاخاک

مزیت اصلی گیاخاک تقویت خاک برای پرورش گیاهان سالم‌تر است. گیاخاک با اتصال ذرات خاک به‌هم موجب بهبود ساختار مواد خاک می‌گردد. این فرآیند «آماده‌سازی خاک برای کشت» نامیده می‌شود. وجود گیاخاک در خاک‌هایی که شن و رس زیادی دارند بسیار اهمیت دارد. گیاخاک مانند اسفنجی عمل می‌کند که مواد ارگانیک آن آب و مواد مغذی را به‌خود جذب می‌کنند. همچنین گیاخاک منجر به کاهش فرسایش در خاک‌های شنی می‌شود و رواناب‌های سطحی را کنترل می‌کند.

معایب گیاخاک

با این حال، گیاخاک معایبی هم دارد. در مقایسه با سایر کودها، مثل کود حیوانی، گیاخاک مواد مغذی کمتری دارد. میکروب و کرم‌های خاکی قادرند که به محتوای مغذی گیاخاک بیفزایند، اما این روند سال‌ها طول می‌کشد. همچنین تعیین محتوای گیاخاک و اینکه آیا به‌عنوان یک کود، مناسب است یا خیر، کار دشواری است. جدای از منشأ گیاخاک، روش ساخت و تهیه گیاخاک عامل مهم دیگری است که محتوای مغذی آن را تعیین می‌کند. اگر روش کمپوست‌سازی در گیاخاک سرد و آرام باشد، به‌اندازه کافی گرما برای کشتن عوامل بیماری‌زا و مهاجم مانند علف‌های هرز تولید نمی‌شود. از سوی دیگر، کمپوست‌سازی گرم زمانی اتفاق می‌افتد که منبعی از نیتروژن مانند کود حیوانی وجود داشته باشد. این روند گیاخاک را استرلیزه می‌کند اما مواد مغذی آن کمتر است.

کاربرد گیاخاک در باغبانی

گیاخاک را می‌توان به انواع مختلفی از خاک اضافه کرد تا قدرت آن بالاتر برود. گیاخاک حاوی مقدار زیادی از مواد مغذی و معدنی است که برای رشد گیاه مفید هستند. همچنین باکتری و میکروارگانیسم‌های زیادی در گیاخاک هستند که موجب رشد قوی و سالم در گیاهان می‌شوند. در ادامه روش‌های استفاده از گیاخاک در باغبانی مطرح می‌شوند.

تعیین میزان گیاخاک موردنیاز

نسبت معمول گیاخاک به خاک برابر است با یک مترمکعب از گیاخاک در ازای ۷۷ مترمربع از خاک. اگر بیش از این مقدار استاندارد، گیاخاک اضافه کنیم،‌ تأثیر منفی روی گیاه ندارد. قبل از اضافه کردن گیاخاک،‌ باید به‌خوبی خاک را مخلوط کرد. خاکی که سبک شده باشد بهتر می‌تواند گیاخاک را با خود ترکیب کند. هدف آن است که کلوخه‌های موجود در خاک از هم باز شوند تا تهویه مناسب در آن صورت گیرد. شخم خاک باید تا عمق حدوداً ۳۰ سانتی‌متری از خاک یا حداقل ۱۸ سانتی‌متری انجام شود.

ترکیب خاک و گیاخاک

در مواردی که گیاخاک ذاتاً دارای ذرات رسی است، می‌توان بدون نیاز به اقدامات بعدی، گیاخاک را به خاک اضافه کرد. با استفاد از یک بیل می‌توان به‌سادگی گیاخاک را روی سطح خاک پخش کرد. توصیه می‌شود که در سطوح کوچک اقدام به‌ ترکیب کنید تا مواد مغذی وقتی در معرض عوامل مختلف مثل باران قرارمی‌گیرند، از بین نروند. وقتی یکبار از گیاخاک استفاده کردید، بار بعد خاک را بهم بزنید. با فاصله یک روز، گیاخاک را می‌توانید دو بار استفاده کنید تا اثربخشی آن بیشتر شود.

کاربرد گیاخاک در بستر ریشه

گیاخاک را برای خاک‌های گلدانی و بستر ریشه هم استفاده می‌کنند. در مورد بستر ریشه، ابتدا بستر را با لایه‌ای از برگ‌های خشک بپوشانید و سپس روی آن گیاخاک بریزید. یک لایه شن به ضخامت ۵ تا ۱۰ سانتی‌متری اضافه کنید. این لایه شن موجب به‌تله افتادن رطوبت می‌شود. این طبقه‌بندی مواد برای رشد ریشه گیاه فوق‌العاده است زیرا ریشه‌ها هنگام رشد و گسترش به اطراف با هیچ مانعی مواجه نمی‌شوند. همچنین لایه شن باعث می‌شود که هنگام بروز روان‌آب مواد مغذی هدر نروند. در نهایت، بافت سبکی که از ترکیب خاک و گیاخاک ایجاد شد از رشد بی‌جای جوانه‌ها جلوگیری می‌کند و امکان رشد را نواحی دائمی‌ فراهم می‌کند.

دفعات استفاده

خاک‌های ضعیف باید به‌طور مرتب با گیاخاک ترکیب شوند. قبل از هر اقدامی، بهتر است که میزان اسیدی بودن خاک را آزمایش کرد. سطح pH خاک باید در محدوده ۶٫۲ تا ۷ باشد. اگر خاک خیلی اسیدی است، اضافه‌کردن گچ یا آهک قبل از ترکیب گیاخاک ضروری است. از سوی دیگر، سطوح کم pH نیاز به افزودن آب و مخلوط آمونیوم دارد. اضافه‌شدن گیاخاک به خاکی که pH نامناسبی دارد مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما در این شرایط خاک هم برای رشد گیاه مزیتی ندارد زیرا لایه‌های زیرین آن شرایط مناسب را ندارند.

گیاخاک یا کمپوست؟

کمپوست اصطلاح دیگری است که در باغبانی و کشاورزی کاربرد دارد. این واژه به مواد ارگانیکی اطلاق می‌گردد که در حال تجزیه هستند. این ماده معمولاً ترکیبی از غذاهای فاسد، برگ و چمن‌های خشک‌شده است. در هنگام تهیه کمپوست باید ستونی از مواد را که روی هم انباشه‌ شده‌اند به‌طور منظم مخلوط کرد تا مواد تجزیه‌شده و در حال تجزیه در حالت یکنواخت باهم ترکیب شوند. این موضوع سرعت تجزیه را هم افزایش می‌دهد. وقتی فرآیند به پایان رسید، کمپوست بدست‌آمده شبیه به خاک است و هیچ یک از مواد ارگانیک آن قابل تشخیص نیست.

کمپوست نیز برای بهبود ساختار خاک در باغبانی استفاده می‌شود. خاک‌های سبک به هوا اجازه عبور می‌دهند و توانایی آن را برای نگهداشت آب بیشتر می‌کنند. مواد کمپوستی منجر به زهکشی بهتر و بهبود فعالیت باکتری‌ها در خاک می‌شوند. کمپوست نقش کود هم دارد. در نتیجه، گیاه قادر به جذب بیشتر مواد مغذی است. فایده دیگری هم برای افزودن کمپوست به خاک وجود دارد. کمپوست موجب دفع رشد علف‌های هرز و به‌تله‌ افتادن رطوبت می‌شود. اگر بگوییم که فرآیند تجزیه کمپوست به‌اتمام رسیده است، ادعایی نابجاست. کمپوست در سطح میکروسکوپی به فرآیندهای تجزیه در درون خود ادامه می‌دهد. تفاوت اصلی بین کمپوست و گیاخاک در آن است که کمپوست حاوی مقدار کمی از گیاخاک است. برای اینکه کمپوست به سطح تجزیه گیاخاک برسد، سال‌های سال زمان نیاز است. وقتی تجزیه خاتمه یافت، کمپوست تبدیل به گیاخاک شده است.

نتیجه‌گیری

در نگاه اول، از دیدگاه باغبانی، گیاخاک شبیه به ماده‌ای است که ترکیبات آن مشخص هستند، اما با دقت بیشتر درمی‌یابیم که گیاخاک ترکیب پیچیده‌تری دارد. با بررسی آنچه که درون گیاخاک است و شناخت فواید و عیوب آن، می‌توان با نگاهی مثبت از این ماده استفاده کرد. آیا فکر می‌کنید که اضافه‌کردن گیاخاک به زحمتش می‌ارزد؟ لطفاً ما را از نظرات خود مطلع کنید. اگر این مقاله مفید بود، با انتشار آن، دیگران را با گیاخاک آشنا کنید.