مدیریت و جلوگیری از شوری خاک

به‌کمک روش‌های مختلف می‌توان از بروز شوری در خاک جلوگیری کرد یا پس از وقوع آن، مشکلات ناشی از شوری را مدیریت نمود.

۱- محصولی را انتخاب کنید که با شرایط موجود در مزرعه متناسب باشد.

• نوع خاک – ظرفیت نفود آب، مقدار هوای موجود در خاک، مقدار آب مورد نیاز به‌منظور آبشویی خاک و جلوگیری از شوری. آیا خاک مزرعه شما با مشکلات خاصی در زمینه زهکشی مواجه است؟ برای مثال، بهتر است در خاکی که زهکشی مناسبی ندارد، از کشت گیاهانی که به شوری حساس هستند، اجتناب کنید.
• شرایط ریزاقلیمی در مزرعه – پارامترهایی مانند جهت باد و تابش خورشیدی، میزان مصرف آب توسط گیاه را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
• تاریخچه کشت در مزرعه – آیا در طول کشت‌های قبلی انجام‌شده، نمک در خاک تجمع یافته است؟
• کیفیت آب آبیاری – کیفیت آب آبیاری را کنترل کنید. در آب آبیاری چه نوع نمک‌هایی وجود دارد و میزان کل نمک‌های موجود در آن چقدر است؟
• نوع سیستم آبیاری و توزیع آن – از چه نوع سیستم آبیاری در مزرعه استفاده می‌کنید؟ آیا از سیستم غرقابی استفاده می‌کنید؟ یا از آبپاش، سنترپیوت یا آبیاری قطره‌ای بهره گرفته‌اید؟ هر یک از سیستم‌های آبیاری، الگوی توزیع مخصوص به خود را دارند که البته به خصوصیات خاک نیز وابسته است. اطمینان حاصل کنید که گسیلنده‌های آب در فاصله‌بندی مناسب قرار دارند تا توزیع یکنواختی از آبیاری براساس نوع خاک صورت گیرد.

۲- نیاز آبشویی محصول خود را بدانید

مقدار آب آبیاری باید متناسب با مرحله رشد گیاه باشد. باید حداقل مقدار مورد نیاز را برای شستن نمک از خاک رعایت کرد. این بدان معناست که همیشه باید کمی بیشتر از مقدار مورد نیاز گیاه، آبیاری نمود تا نمک‌هایی که در زیر منطقه رشد ریشه قرار دارند، شسته شوند. در خاک‌های سنگین نسبت به خاک‌های سبک باید از مقدار بیشتری از آب استفاده نمود تا تجمع نمک صورت نگیرد. نیاز آبشویی به کمک رابطه زیر بدست می‌آید:

آب آبیاری/آب نشت‌یافته = LR

رابطه رایجی که برای محاسبه نیاز آبشویی استفاده می‌شود به شکل زیر است:

LR (%) = ECiw / (5ECth - ECiw)

در این رابطه، ECiw میزان EC آب آبیاری و ECth میزان آستانه شوری اندازه‌گیری‌شده در عصاره اشباع خاک است که اگر شوری بیش از آن شود، محصول شروع به کاهش می‌گذارد (هر دو برحسب ds/m).

میزان کل آب آبیاری مورد نیاز AW = ET / (1 - LR)

در این رابطه، AW مقدار آب آبیاری مورد نیاز و ET میزان تبخیرتعرق گیاه است.

۳- فاصله بین آبیاری‌ها را درست تنظیم کنید

رژیم آبیاری و فواصل بین آبیاری‌ها باید مطابق با شرایط خاک و مرحله رشد گیاه تنظیم شوند. آبیاری‌های کم‌عمق با دفعات زیاد (آبیاری سطحی) منجر به تجمع نمک در محدوده ریشه گیاه می‌گردد. این در حالی است که آبیاری‌های سنگین با فواصل زمانی طولانی‌تر موجب شسته‌شدن نمک از محدوده ریشه‌ها می‌گردد.

۴- از کودهای مناسب استفاده کنید

نوع و مقدار کودهای مصرفی باید مطابق با نیاز گیاه و مواد مغذی موجود در خاک باشند. کودهایی در بازار وجود دارند که حاوی نمک‌هایی هستند که مقدار زیادی از آن‌ها توسط گیاه جذب نمی‌شود، مانند کلریدها. این نمک‌ها در خاک تجمع می‌یابند.

۵- خاک را به‌طور منظم آزمایش کنید

تحلیل خاک اطلاعات بهتری از نوع و میزان نمک‌های موجود در خاک را ارائه می‌کند و دیگر نیازی به حدس‌زدن نیست. تخمین‌هایی که در این زمینه استفاده می‌شوند نیز مقادیر تقریبی ارائه می‌کنند اما در بسیاری از موارد درست بعد از کاهش محصول یا کم‌شدن کیفیت آن، کشاورز مشکلات شوری خاک را تشخیص می‌دهد. یکی از راه‌های عملی برای جلوگیری از تجمع نمک‌ها در خاک، ۵ بار نمونه‌برداری از خاک در یک دوره ۸ ماهه از رشد است (هر شش هفته یک بار یک آزمایش انجام می‌شود). همچنین توصیه می‌شود که حداقل یک بار کیفیت آب را نیز آزمایش کنید. این آزمایش‌ها به‌منظور تعیین هر نوع تغییری در محتوای خاک است تا از این طریق بتوان کوددهی مناسب و روش آبیاری مطلوب را تنظیم نمود. این روش، ارزان‌ترین و عملی‌ترین راه مقابله با شوری در خاک است که در آن کیفیت محصول و سطح تولید آن در حد بهینه باقی می‌مانند.

۶- اگر با همه این تفاسیر هنوز هم با مشکل شوری مواجه هستید...

زمانی که در فصل زراعی با مشکل شوری برخورد کردید، توصیه می‌شود که خاک مزرعه را بخوبی آبشویی کنید. حتی اگر به برخی از محصولات آسیب وارد می‌شود، بهتر است از بروز آسیب‌های بزرگ‌تر در مراحل پایانی رشد محصول جلوگیری کرد.

براساس مرحله رشد گیاه و شرایطی که دارد، نوع و میزان آبشویی مشخص می‌شود. در خاک‌های سبک، که زهکشی به راحتی صورت می‌گیرد، اثرات آبشویی خاک بر محصول معمولاً ناچیز است. در خاک‌های سنگین، مشکلاتی در زمینه حرکت آب و زهکشی خاک بروز می‌کند که منجر به ماندابی و کاهش تهویه مناسب در اطراف منطقه ریشه می‌گردد. بنابراین آبشویی خاک‌های سنگین فرایندی درازمدت است و نتیجه نهایی آن را نمی‌توان از ابتدا پیش‌بینی نمود. زمانی که در خاک‌های سنگین کشت می‌کنید باید توجه مضاعفی نسبت به شرایط خاک داشته باشید و از بروز هر گونه شوری جلوگیری کنید. حتی در این نوع خاک‌ها اگر مراقبت‌ها به موقع صورت گیرد، سطح شوری خاک به سرعت تشخیص داده می‌شود و مراحل آبشویی راحت‌تر صورت می‌گیرد.

اگر همه روش‌های مراقبت از خاک با شکست مواجه شد و تصمیم بر آبشویی خاک گرفتید، در خاک‌های سنگین، نباید آبشویی را بیشتر از مقداری که خاک بتواند جذب کند، انجام داد. همچنین باید از طولانی‌ترین فواصل آبیاری ممکن نیز استفاده کرد. در این بین، کودهای مورد استفاده باید فقط از نوع نیتروژن و در کمترین مقدار آن مورد استفاده قرارگیرند. آبی که برای آبشویی استفاده می‌شود، باید بالاترین کیفیت ممکن را داشته باشد، زیرا هدف از آبشویی خاک کاهش میزان نمک‌های آن تا حدی است که به سطح آب آبیاری برسد.