اجزا و ساختار دانه و بذر به زبان ساده

دانه از چندین بخش مهم تشکیل شده که در رشد و تولیدمثل گیاه نقش دارند. دانه شامل پوسته دانه، رویان (Embryo)، آندوسپرم (Endosperm) و گاهی پریسپرم (Perisperm) است. پوسته دانه محافظت و پراکندگی دانه را تسهیل می‌کند. رویان حاوی بافت‌هایی است که ریشه، ساقه و برگ‌های گیاه جدید را به وجود می‌آورند. آندوسپرم منبع مواد مغذی برای رویان در حال رشد است، در حالی که پریسپرم، در صورت وجود، به عنوان بافت ذخیره‌ای مواد مغذی عمل می‌کند.

دانه چیست؟

دانه، تخمک بارور شده است. پس از لقاح، تخمک‌ها به دانه تبدیل می‌شوند و پوشش تخمک، پوسته دانه را تشکیل می‌دهد. دانه واحد تولیدمثلی گیاهان است که تمام اجزای لازم برای آغاز رشد یک گیاه جدید را در خود دارد.

اجزای دانه

دانه از چهار بخش اصلی تشکیل شده است: پوسته دانه، رویان، آندوسپرم و پریسپرم. پوسته دانه از آن محافظت کرده و به پراکنده شدن آن در مکان‌های جدید کمک می‌کند. رویان حاوی بافت‌های مهمی است که به ریشه‌ها، ساقه‌ها و برگ‌ها تبدیل می‌شوند. آندوسپرم به عنوان منبع تغذیه برای گیاه در حال رشد عمل می‌کند. پریسپرم، در صورت وجود، مواد مغذی اضافی را برای رشد دانه ذخیره می‌کند. این اجزا در کنار هم واحد تولیدمثلی گیاه را تشکیل می‌دهند و بقا و تکثیر آن را تضمین می‌کنند. بیایید این اجزا را به طور دقیق‌تر بررسی کنیم.

پوسته دانه

پوسته دانه محافظت و پراکندگی دانه‌ها را تسهیل می‌کند. پوسته دانه از دو لایه تشکیل شده است: تستا (Testa) (لایه خارجی) و تگمن (Tegmen) (لایه داخلی). تستا سخت و محافظ است و از آسیب مکانیکی و ورود عوامل بیماری‌زا جلوگیری می‌کند. تگمن نازک و ظریف است و پوشش محافظ برای رویان فراهم می‌کند.

رویان

رویان حاوی بافت‌های مهمی است که ریشه، ساقه و برگ‌های گیاه جدید را به وجود می‌آورند. رویان شامل اپی‌کوتیل (Epicotyl)، هیپوکوتیل (Hypocotyl)، پلومول (Plumule)، رادیکول (Radicle) و لپه‌ها (Cotyledons) است. پلومول جوانه رویانی و رادیکول ریشه رویانی است. اپی‌کوتیل سیستم شاخه بالای زمین، از جمله برگ‌ها و ساقه را به وجود می‌آورد. هیپوکوتیل اپی‌کوتیل و رادیکول را به هم متصل می‌کند. دانه‌های دولپه‌ای دارای دو لپه هستند. در دانه‌های تک‌لپه‌ای، تنها یک لپه در سمت جانبی محور رویانی وجود دارد که در خانواده گندمیان به نام «اسکوتلوم (Scutellum)» شناخته می‌شود.

آندوسپرم

آندوسپرم به عنوان مخزن مواد مغذی عمل کرده و تغذیه رویان در حال رشد را تأمین می‌کند. آندوسپرم غنی از کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها است و سه‌لایه (3n) است. دانه‌های تک‌لپه‌ای حتی پس از جوانه‌زنی نیز آندوسپرم را حفظ می‌کنند. همچنین، لایه آلورون (Aleurone) که از پروتئین تشکیل شده است، آندوسپرم را در تک‌لپه‌ای‌ها می‌پوشاند. در مورد برنج، آندوسپرم عمدتاً از نشاسته تشکیل شده است. این لایه آلورون حاوی آنزیمی به نام آمیلاز (Amylase) است که نشاسته را هضم می‌کند؛ در حالی که در اکثر دانه‌های دولپه‌ای، آندوسپرم در طول جوانه‌زنی کاملاً مصرف می‌شود. لپه‌ها مسئول ذخیره مواد مغذی و تأمین تغذیه رویان در حال رشد هستند.

پریسپرم

نوسلوس (Nucellus) باقی‌مانده به عنوان پریسپرم شناخته می‌شود. پریسپرم در همه دانه‌ها وجود ندارد. نوسلوس معمولاً در توسعه کیسه رویانی مصرف می‌شود. اگر باقی بماند، به عنوان پریسپرم شناخته می‌شود. پریسپرم در دانه‌های چغندر قند، فلفل سیاه و غیره وجود دارد.

انواع دانه

بر اساس تعداد لپه‌ها، دو نوع دانه وجود دارد:

• دانه‌های تک‌لپه‌ای: آنها دارای یک لپه هستند. مثال: برنج
• دانه‌های دولپه‌ای: آنها دارای دو لپه هستند. مثال: گوجه‌فرنگی

بر اساس وجود یا عدم وجود آندوسپرم، دو نوع دانه وجود دارد:

• دانه‌های بدون آندوسپرم: دانه‌های بدون آندوسپرم، که به عنوان دانه‌های بی‌آلبومن (Ex-Albuminous) نیز شناخته می‌شوند، دانه‌هایی هستند که در آنها لپه به طور کامل رشد می‌کند و آندوسپرم کاملاً مصرف می‌شود. رویان در حال رشد توسط لپه تغذیه می‌شود. این نوع دانه‌ها معمولاً در گیاهان دولپه‌ای یافت می‌شوند، به استثنای خانواده ارکیده که متعلق به گیاهان تک‌لپه‌ای است اما همچنان فاقد آندوسپرم است. نمونه‌ها شامل نخود، لوبیا، بادام زمینی، خردل، خانواده ارکیده و غیره هستند.
• دانه‌های آندوسپرم‌دار: دانه‌های آندوسپرم‌دار، که به عنوان دانه‌های آلبومن‌دار نیز شناخته می‌شوند، دانه‌هایی هستند که در آنها آندوسپرم کاملاً مصرف نمی‌شود و همراه با لپه به رویان در حال رشد مواد مغذی می‌رساند. این نوع دانه‌ها معمولاً در گیاهان تک‌لپه‌ای یافت می‌شوند، به استثنای کرچک، آفتابگردان و خانواده سولاناسه (Salicaceae) که متعلق به گیاهان دولپه‌ای هستند اما همچنان حاوی آندوسپرم هستند. نمونه‌ها شامل ذرت، گندم، برنج، نارگیل و غیره هستند.

مزایای دانه

• دانه دارای پوسته سختی است که از رویان محافظت می‌کند.
• دانه برای پراکندگی بهتر سازگار شده است.
• از میان تمام مراحل گیاهان مانند گرده‌افشانی، رشد رویان و غیره، تنها جوانه‌زنی دانه کاملاً به آب وابسته است؛ بنابراین، دانه به گیاهان در جستجوی آب کمک می‌کند.
• دانه محصول تولیدمثل جنسی است و بنابراین به ایجاد تنوع کمک می‌کند.
• به دلیل خواب و کم‌آبی، دانه‌ها قابل حمل و نقل هستند؛ همچنین، کشاورزان می‌توانند دانه‌ها را برای فصل بعد ذخیره کنند.

سؤالات متداول

س: اجزای اصلی یک دانه کدامند؟

ج: اجزای اصلی یک دانه عبارتند از پوسته دانه، رویان، آندوسپرم و پریسپرم.

س: عملکرد پوسته دانه چیست؟

ج: پوسته دانه محافظت و پراکندگی دانه‌ها را تسهیل می‌کند؛ همچنین از آسیب مکانیکی و ورود عوامل بیماری‌زا جلوگیری می‌کند.

س: رویان در یک دانه از چه چیزی تشکیل شده است؟

ج: رویان شامل اپی‌کوتیل، هیپوکوتیل، پلومول، رادیکول و لپه‌ها است. این بافت‌ها ریشه، ساقه و برگ‌های گیاه جدید را به وجود می‌آورند.

س: نقش آندوسپرم در یک دانه چیست؟

ج: آندوسپرم به عنوان مخزن مواد مغذی عمل کرده و تغذیه رویان در حال رشد را تأمین می‌کند. آندوسپرم غنی از کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها است.

س: پریسپرم در یک دانه چیست؟

ج: پریسپرم نوسلوس باقی‌مانده است که در همه دانه‌ها وجود ندارد. پریسپرم از نوسلوس مشتق شده و می‌تواند به عنوان بافت ذخیره‌ای مواد مغذی عمل کند.