بیماری باکتریایی آتشک چیست؟

آتشک، با عامل باکتریایی Erwinia amylovora، جزو بیماری‌های مخرب معمول و متداول در بین درختان سیب و دیگر درختان هم‌خانواده به شمار می‌رود. گلابی و بِه در برابر این آفت به‌شدت حساس هستند. درخت سیب از میزبان‌های این آفت هستند. این آفت روی زالزالک، انواع ازگیل و دیگر گیاهان این خانواده‌ها شیوع کمتری دارد. آفت مزبور این توانایی را دارد تا اندام‌های مختلف گیاهان و حتی کل درختچه یا درخت را بین ببرد.

تشخیص و آسیب‌ها

در فصل بهار، به محض شروع رشد درختان، علایم شانکر شاخه و تنه ظاهر می‌شود. اولین علامت آن تراوشات آبکی با رنگ قهوه‌ای کم‌رنگ است که از شانکرها (نواحی کوچک تا بزرگی از پوست مرده‌ای که پاتوژن طی فصول قبل سبب از بین رفتنش شده است) روی شاخه‌ها، شاخه‌های کوچک و تنه‌ها خارج می‌شود. این تراوشات در معرض هوا رنگ‌شان به سیاهی می‌گراید و رگه‌هایی روی شاخه‌ها و تنه‌ها بر جای می‌گذارند. با این حال، اغلب آفت‌های شانکر کوچک و نامحسوس هستند؛ به همین خاطر، ممکن است تا اواخر بهار، زمانی که گل‌ها، جوانه‌ها و میوه‌های نو‌رسیده چروکیده و سیاه می‌شوند، تشخیص آفت مقدور نباشد. میزان از بین رفتن میوه به دامنه و شدت این بیماری بستگی دارد.

گل‌های سر باز شایع‌ترین محل بیماری است (شکل زیر) و تا زمان برگ‌ریزان همچنان آسیب‌پذیر باقی می‌مانند. گل‌ها و ساقه‌های ناقل بیماری روی درختان گلابی چروکیده و سیاه می‌شوند و روی درختان سیب به رنگ قهوه‌ای در می‌آیند. ممکن است آتشک در یک نقطه رخ دهد و تنها گل‌ها یا خوشه‌ی گل هدف قرار گیرند یا اینکه به ترکه‌ها و شاخه‌ها سرایت کند و سبب پژمرده شدن جوانه‌ها شود (شکل زیر) و خمیدگی‌هایی در انتهای هر جوانه ایجاد کند. بافت‌های باطراوت جوانه‌ها و نرک‌ها (ریشه جوش‌ها) نیز در معرض این آفت هستند. در طول فصل، برگ‌ها و میوه‌های مرده و سیاه شده روی شاخه‌ها باقی می‌مانند و ظاهری سوخته به آن می‌دهند، به همین علت آن را «آتشک» نامیده‌اند. بیماری می‌تواند به اندام‌های اصلی، تنه‌ها یا سیستم‌های ریشه نفوذ کند و میزبان‌های بسیار حساس را از بین ببرد. میزبان‌هایی هم که آسیب‌پذیری کمتری دارند ظاهرشان شدیداً تغییر می‌یابد. درخت پس از ابتلا به این آفت، میزبان همیشگی آن خواهد بود.

وقتی عامل آلودگی از شکوفه‌ها به چوب سرایت کند، چوب تازه آلوده شده در زیر پوسته‌ی درخت رنگی صورتی مایل به نارنجی-قرمز پیدا می‌کند (شکل زیر). همچنین باکتری به چوبی که حول شانکر زمستانی بوده و مجدداً در بهار فعال شده است سرایت می‌کند. اگر از کنار محل شانکر پوست درخت را بردارید، رگه‌های قرمز‌رنگی در چوب کنار محل شانکر می‌توانید ببینید. این رگه‌ها نشان‌دهنده‌ی عفونت‌های جدید باکتری است که در حال حمله به چوب سالم است. هنگام گسترش شانکر، چوب آلوده از بین می‌رود، به قهوه‌ای می‌گراید و نابود می‌شود؛ محل بافت‌های مرده خم می‌شود و ترک‌هایی در پوست درخت در امتداد شانکر ایجاد می‌شود. عامل بیماری در درختان معمولاً از محل آلوده به سمت ریشه‌ها پیشروی می‌کند. در پاییز، به طور معمول برگ‌ها روی جوانه‌های درختان گلابی آلوده به رنگ قرمز و سپس سیاه تغییر می‌کنند.

دوره‌ی زندگی باکتری آتشک

باکتری آتشک در شانکر روی ترکه‌ها، شاخه‌ها یا تنه‌های درختان میزبان زمستان را سپری می‌کنند. در بهار که هوا به اندازه‌ی کافی گرم و مربوط می‌شود و درختان دوباره رشد می‌کنند، با تکثیر باکتری و ترشح‌شان به سطح شاخه یا ترکه، به‌صورت مایعی قهوه‌ای کم‌رنگ، فعال می‌شوند. باران و حشرات باکتری را به شکوفه‌ها یا جوانه‌های باطراوت در حال رشد منتقل می‌کنند. به محض آلوده شدن شکوفه‌ها، زنبورهای عسل ناقلان مؤثری برای این پاتوژن خواهند بود.

صدمات وارده روی برگ‌ها و جوانه‌های نو‌رسیده، که به خاطر باد، تگرگ یا نیش حشرات بوده است، به‌راحتی در معرض تهاجم باکتری آتشک هستند. چنین آلودگی به پژمردگی جوانه ختم می‌شود. از شرایط ایده‌آل برای آلودگی، توسعه‌ی بیماری و سرایت پاتوژن می‌توان به روزهای بارانی و آب‌و‌هوای مرطوب با درجه حرارت بین ۲۳ الی ۳۰ درجه سانتیگراد، بالاخص وقتی دمای شبانه ۱۳ درجه سانتیگراد بالای باقی می‌ماند، اشاره کرد.

معمولاً باکتری آتشک حرکت یکپارچه‌ای روی پوست درخت ندارد، بلکه با حرکت در مسیرهایی به پهنای ۲٫۵ الی ۴ سانتیمتر جلوتر از محل آلودگی و روی پوسته‌ی درخت به قسمت‌های سالم چوب حمله می‌کند. این آلودگی‌های دراز و باریک ممکن است ۶۰ الی ۹۰ سانتی‌متر از محل آلودگی یا شانکر فاصله گرفته باشند. چنانچه پوسته‌ی درخت را در محل آلودگی بردارید، خواهید دید بافت‌های آلوده‌ی نزدیک محل شانکر قهوه‌ای‌رنگ شده است. در نقاط دورتر، محل آلودگی به رنگ قرمز و سپس رگه‌ای درآمده است. دقیقاً در کنار محل آلودگی قابل مشاهده، بافتی قرار دارد که سالم به نظر می‌رسد.

توان درخت عاملی مؤثر در دامنه‌ی آسیب آتشک به شمار می‌رود. به محض بروز آلودگی، مسافتی که عامل باکتریایی می‌تواند به پیش برود مستقیماً به میزان آسیب‌پذیری و سرعت رشد درخت بستگی دارد. جوانه‌هایی که رشد سریعی دارند از همه بیشتر آلوده می‌شوند؛ از این رو، شرایطی از قبیل حاصلخیزی زیاد خاک و رطوبت بالای خاک، که مناسب برای رشد سریع جوانه است، شدت آسیب به درختان را افزایش می‌دهد. در مجموع، درختان جوان آسیب‌پذیری بالاتری دارند و با بالا رفتن سن‌شان مقاوم‌تر می‌شوند.

گسترش آتشک باکتریایی

اصولاً گسترش بیماری آتشک به شرایط فصلی وابسته است. وقتی دما بین ۲۳ الی ۳۰ درجه‌ی سانتی‌گراد همراه با باران و تگرگ متناوب باشد، شرایط برای توسعه‌ی بیماری ایده‌آل خواهد بود. بافت باطراوت درختانی که رشد سریعی دارند به شکل خاص آسیب‌پذیر هستند؛ به همین خاطر، باید از کود‌دهی بیش از حد ازت و هرس زیاد درخت، که رشد سریع درخت را امکان‌پذیر می‌سازد، اجتناب کرد. درختان را نباید در طول گل‌دهی آبیاری کرد. مرتباً از درختان بازدید کنید و نقاط آلوده به آتشک را جدا و نابود کنید. اگر در گذشته بیماری آتشک مشکلاتی پدید آورده است، از اسپری‌های مخصوص شکوفه‌ها استفاده کنید. اسپری از بروز آلودگی جدید جلوگیری می‌کند، اما آلودگی‌های روی چوب را از بین نمی‌برد؛ این قسمت‌ها را باید هرس کرد. در سال‌هایی که شرایط جوی برای توسعه‌ی آتشک بسیار مناسب باشد به‌سختی، اگر غیر ممکن نباشد، می‌توان بیماری را کنترل کرد.

انتخاب گونه‌های مقاوم

اغلب گونه‌های درخت گلابی در برابر آتشک بسیار حساس هستند پس گونه‌هایی که آسیب‌پذیری کمتری در برابر بیماری آتشک دارند را انتخاب کنید. در کل سعی هر کجا که امکانش باشد، گونه‌های درختی در برابر آسیب آتشک آسیب‌پذیری کمتری دارند را بکارید.

هرس قسمت آسیب دیده

از بین بردن موفقیت‌آمیز آلودگی‌های آتشک در فصل تابستان و زمستان انجام می‌شود، زمانی که باکتری دیگر در درخت گسترش نمی‌یابد. در این زمان است که آلودگی افزایش نمی‌یابد، حاشیه‌های محل شانکر به‌وضوح قابل رؤیت است و پاک کردن قیچی باغبانی ضرورتی ندارد. باید آلودگی‌هایی که سرعت انتشار بالایی در درختان بسیار آسیب‌پذیر دارند (از قبیل گلابی و برخی گونه‌های سیب) به محض آشکار شدن در فصل بهار از بین برد. در صورت بروز چنین مواردی، غوطه‌ور ساختن قیچی باغبانی در محلول ۱۰٪ سفید‌کننده پس هر بار استفاده عاقلانه خواهد بود. ولی محل برش نسبت به تمیز کردن ابزارها از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار است. هنوز هیچ آلودگی جدیدی در حمل‌های هرس درختان باغی مشاهده نشده است؛ در عوض، ریسک بزرگ‌تر «برش کوتاه» است، یعنی زمانی که برش به‌اندازه‌ی کافی از محل شانکر دور نیست تا تمام بافت‌های آلوده را در بر گیرد. برای تعیین محل درست برش، قسمت پایین آلودگی قابل مشاهده را روی شاخه بیابید، شاخه‌ی آلوده را تا محل اتصالش دنبال کنید و در نقطه‌ی اتصال شاخه بعدی به تنه، بدون آسیب رساندن به انتهای شاخه، از درخت قطع کنید. با اینکار شاخه‌ی آلوده و شاخه‌ی متصل به آن را جدا می‌کنید.

چنانچه آتشک روی تنه یا اندام‌های اصلی درخت رخ دهد، می‌توان به برداشتن پوسته تا لایه‌ی کامبیون در محل آلودگی (یعنی برداشتن همزمان لایه‌های بیرونی و درونی پوست درخت)، درخت را نجات داد. هنگام برداشتن پوسته، به‌دنبال آلودگی‌های دراز و باریکی باشید که فراتر از حاشیه‌ی شانکر یا محل آلودگی گسترش یافته است. چنانچه با چنین مواردی برخورد کردید، بافت آلوده را به همراه ۱۵ الی ۲۰ سانتیمتر بیشتر از محل آلودگی بردارید. این رویه را می‌توان در زمستان که درختان در خواب هستند و باکتری روی درخت فعال نیست به بهترین وجه انجام داد. هیچ نیازی به پوشاندن این محل‌ها نیست. چنانچه اندام درخت ضعیف شده باشد، تراشیدن آن جواب نمی‌دهد و کل اندام باید از درخت جدا شود.