انتقال گیاهان مقاوم به سرما به فضای باز: مزایا و ریسک‌ها

باغبان‌ها می‌توانند در فصل بهار با انتقال زودهنگام و ایمن گیاهان مقاوم به سرما به فضای باز بخشی از فضای ارزشمند گلخانه را آزاد کنند. آن‌ها می‌توانند فضای آزاد شده را با محصول دیگری پر کنند. این کار باعث می‌شود فضای کشت افزایش یابد. علاوه‌براین، پرورش گیاهان در هوای خنک باعث افزایش مقاومت آن‌ها یا سازگار شدن آن‌ها با هوا می‌شود. در نتیجه فروشنده‌ها می‌توانند گیاهان را پیش از موعد و بدون نگرانی در معرض دید عموم قرار دهند و طیف گسترده‌تری از گیاهان را برای فروش زودهنگام بهاره عرضه کنند.

تکمیل رشد گیاه در فضای بیرون ایده جدیدی نیست. باغبان‌ها از قدیم سعی می‌کردند با استفاده از محفظه‌های سرد، قفسه‌های متحرک یا قرار دادن گیاهان در فضای بیرون روی پارچه سیاه فضای کشت را بیشتر کنند. آن‌ها محصولاتی مثل بنفشه، گیاهان پیازدار، گیاهان دائمی و نشاء اولیه سبزیجات را برای فروش عرضه می‌کنند. هنگام شب، چنانچه سرمای شدیدی در پیش باشد، گیاهان را می‌پوشانند یا اینکه کل واگن را به داخل انبار علوفه یا گلخانه کوچک انتقال می‌دهند تا در برابر سرما از آن‌ها محافظت کنند.

مقاومت گیاه

امروزه بسیاری از باغبان‌ها باتوجه به تنوع بالای محصولات یکساله و نیازهای زراعی متفاوت هر کدام از این محصولات، نمی‌دانند که کدام گیاهان مقاوم به سرما هستند. محصولات تابستانه و زمستانه به‌طور معمول باهم کشت می‌شوند و در اواخر بهار برای فروش به بازار عرضه می‌شوند. دیدن محصولات زمستانه مثل مینا و نمسیا در گلخانه در کنار محصولات تابستانه برای فروش اواخر بهار امری عادی است.

انتقال ایمن گیاهان به بیرون از گلخانه برای تکمیل مراحل رشد به میزان مقاومت ژنتیکی آن‌ها در برابر سرما، جریان هوای اطراف گیاه، کیفیت عادت دادن آن‌ها به هوای بیرون و کیفیت نگهداری از گیاه در فضای بیرون بستگی دارد.

میزان مقاومت ژنتیکی گیاهان در برابر سرما بسته به زادگاه اصلی آن‌ها متفاوت است. محصولات استوایی و گرمسیری مثل آلترنانترا، آنجلونیا، گل حنا، شاه‌پسند، وینکا، تاج‌خروس، کلیوم، حسن‌یوسف، گل ستاره‌ای، نیلوفر، ملامپودیم، خرفه، آفتاب‌گردان، آهار و بسیاری از سبزیجات به‌طور طبیعی به سرما حساس هستند و انتقال آن‌ها به بیرون از گلخانه در اوایل بهار کار عاقلانه‌ای نیست. البته گیاهان علفی دائمی و گیاهان یکساله مقاوم به سرما را می‌توانید در محیط بیرون پرورش دهید، اما باید ابتدا آن‌ها را به هوای بیرون عادت دهید یا در برابر هوای آزاد مقاوم‌سازی کنید. فرایند مقاوم‌سازی به گیاه کمک می‌کند خود را با دمای زیرصفر تطبیق دهد. اگر گیاه را بدون مقاوم‌سازی از محیط گرم گلخانه مستقیم به بیرون انتقال دهیم حتی اگر از نوع گیاهان دائمی و گیاهان یکساله مقاوم به سرما نیز باشد در مواجهه با دماهای پایین آسیب خواهد دید. قبل از انتقال گیاهان به بیرون در مرحله اول گیاهان مقاوم به سرما را انتخاب کنید و در مرحله دوم آن‌ها را به هوای بیرون عادت دهید.

انتخاب گیاهان و عادت دادن آن‌ها به هوای بیرون

گیاهان دائمی علفی که به آب‌وهوای منطقه شما عادت دارند و همچنین برخی گیاهان یک‌ساله دانه‌ای و رونده جزء محصولات مقاوم به سرما هستند. بنفشه، فلوکس یک‌ساله، گل عسل، مینا، شاه‌پسند، دیاسیا، گل آفتاب‌رو، اسنپدراگون، میمولوس، لوبلیا و اطلسی از جمله گیاهان یک‌ساله مقاوم به سرما هستند که می‌توانید آن‌ها را امتحان کنید.

کشت خارجی را با تعداد کمی گیاه آغاز کنید. انواع مختلف را امتحان کنید و در صورت نیاز تغییراتی در واریته‌ها اعمال کنید. میزان مقاومت گونه‌های مختلف یک گیاه در برابر سرما با هم فرق می‌کند. اگر می‌خواهید بدانید که کدام گیاهان عملکرد بهتری دارند باید آزمایش‌های خود را مدتی ادامه دهید.

گیاهانی که ریشه قوی دارند با سرما بهتر سازگار می‌شوند. اگر می‌خواهید ریشه گیاه‌تان قوی شود آن را در دمای ایده‌آل پرورش دهید. وقتی گیاهان به اندازه مطلوب رسیدند باید دمای گلخانه را به‌مدت حداقل یک‌هفته بین ۷ تا ۱۲ درجه سانتی‌گراد تنظیم کنید. پرورش گیاهان به‌مدت یک‌هفته یا بیشتر در این دما باعث سازگار شدن آن‌ها با هوای بیرون می‌شود. هنگامی که برای سازگار شدن محصول خود برنامه‌ریزی می‌کنید به این نکته هم توجه داشته باشید که رشد گیاهان در دمای زیر ۱۰ درجه بسیار کند می‌شود و سرمای متوسط روزانه باعث تأخیر در گلدهی آن‌ها خواهد شد. لذا در پرورش گیاهان خود این نکته را مدنظر داشته باشید.

بیرون بردن گیاهان

توجه به پیش‌بینی‌های وضع هوا در انتقال گیاهان به بیرون از گلخانه اهمیت زیادی دارد. برای مثال اگر سرمای شدید (زیر منفی ۲ درجه) پیش‌بینی شده است حداقل از سه شب قبل گیاهان را در گلخانه نگه‌دارید و آن‌ها را خارج نکنید. خرید دماسنج با قابلیت ثبت دما برای پایش دمای محوطه کشت خارجی کار عاقلانه‌ای است.

زمانی که پیش‌بینی‌ها از ملایم بودن هوا خبر می‌دهند گیاهان را بیرون ببرید. آن‌ها را با فاصله مناسب از همدیگر قرار دهید تا هوا به‌راحتی میان‌شان جریان پیدا کند. گیاهان را در نقاط پست قرار ندهید، چون احتمال نشستن شبنم در این نقاط بیشتر است. هوای سرد و متراکم در اثر جاذبه به‌سمت نقاط پست جریان می‌یابد و در این نقاط جمع می‌شود. این پدیده باعث می‌شود که دما در برخی محدوده‌ها با دمای کلی متفاوت باشد. به این محدوده‌ها میکرواقلیم می‌گویند.

چالش‌های پرورش گیاهان در محیط بیرون

آفت بوتاریس بلایت و کمبود کود دو مشکل عمده‌ای هستند که هنگام پرورش گیاهان در محیط بیرون با آن‌ها روبرو می‌شویم. برای جلوگیری از بوتاریس گیاهان را هنگام صبح آبیاری کنید تا برگ‌ها پیش از رسیدن شب خشک شوند. گیاهان در فضای بیرون آب کمتری مصرف می‌کنند و به آبیاری کمتری نیاز دارند. از‌این‌رو، نیاز آن‌ها به کوددهی نیز کمتر می‌شود. باوجود‌اینکه گیاهان در هوای خنک درحال رشد هستند، ادامه کوددهی و حاصلخیزی مناسب خاک هنوز هم دارای اهمیت است. در روزهای بارانی دقت نظر خود را بیشتر کنید و گیاهان را از نظر ابتلا به بوتاریس و شسته‌شدن مواد کودی پایش کنید. تمیز نگه‌داشتن گیاهانی که در فضای بیرون هستند در روزهای ابری و بارانی اهمیت بسیاری دارد. گل‌های خشکیده و برگ‌های مرده و آسیب‌دیده را جدا کنید. در صورت لزوم برای جلوگیری از بوتاریس از قارچ‌کش‌ها استفاده کنید. برای حفظ مواد مغذی خاک احتمالاً به کودهای قابل‌حل در آب نیاز خواهید داشت.

پایین بودن دمای محیط کشت نیز خطر فساد ریشه در اثر پیتیوم، ریزوکتونیا و تیلاویپوسیس را افزایش می‌دهد. وضعیت ریشه‌ها را از نظر بیماری به‌صورت منظم پایش کنید و در همان مراحل اولیه از قارچ‌کش استفاده کنید. قارچ‌کش‌ها در محیط خنک عملکرد کندتری دارند. ممکن است مدتی طول بکشد تا اثر قارچ‌کش را ببینید یا ممکن است قارچ‌کش اثر ضعیف‌تری داشته باشد. آمادگی داشته باشید که درصورت رفتن دما به زیر منفی ۲ درجه‌ی سانتی‌گراد گیاهان را بپوشانید. می‌توانید از پوشش‌های عایق سرما مثل فوم پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن در چنین مواردی استفاده کنید.

آسیب‌های ناشی از یخ‌زدگی

گاهی اوقات گیاهانی که در محیط بیرون پرورش داده می‌شوند دچار آسیب می‌شوند. به آسیب وارده به گیاهان در اثر سرمای زیر صفر «یخ‌زدگی» می‌گویند. زمانی که کریستال‌های یخ در دمای زیر صفر در بافت‌های گیاه تشکیل می‌شوند یخ‌زدگی روی می‌دهد. دمای یخ‌زدگی به میزان مقاومت و سازگاری گیاه بستگی دارد. محافظت از سرما و تحمل سرما هر دو در سازگاری گیاه نقش دارند. گیاهی که دچار یخ‌زدگی شده پژمرده می‌شود. بافت آسیب‌دیده حالت آبکی پیدا می‌کند و رنگ آن به قهوه‌ای تیره یا سیاه تغییر می‌کند.

حتی هوای سرد بالای صفر نیز ممکن است به گیاه آسیب بزند. به این نوع آسیب سرمازدگی می‌گویند. این نوع آسیب بیشتر گیاهان گرمسیری و استوایی را تهدید می‌کند. گیاهی که دچار سرمازدگی شده معمولاً به‌شدت پژمرده می‌شود و بهبودی پیدا نمی‌کند.

درصورت یخ‌زدگی کار زیادی نمی‌توان انجام داد. بسته به شدت یخ‌زدگی می‌توانیم بخش آسیب دیده را جدا کنیم تا گیاه از نو بروید. روش‌های محافظت از یخ‌زدگی مانند آبیاری بارانی که برای توت‌فرنگی و سایر محصولات زراعی استفاده می‌شود برای گیاهان زینتی علفی کاربرد ندارد. باغبان‌ها با استفاده از نقطه شبنم سرعت کاهش دما را در طول شب تخمین می‌زنند و با کمک آبیاری تحت‌فشار مانع از یخ‌زدن گیاهان می‌شوند. وقتی قطرات آب روی گیاه یخ می‌زنند گرما آزاد می‌کنند. تا وقتی که روی شکوفه‌ها یا سطوح یخ‌زده آب وجود دارد شکوفه‌ها در امان هستند. یخ زدن مداوم آب باعث می‌شود دما از حد بحران پایین‌تر نرود. اما گیاهان علفی گلدانی ممکن است در اثر وزن یخ دچار شکستگی شوند. همچنین ممکن است ریشه‌های خیس این گیاهان در اثر آب زیاد و سرما دچار مشکلاتی شوند.

به حداقل رساندن خطرات

یکی از راه‌های کاهش خطر یخ‌زدگی و کنترل بیشتر شرایط محیطی استفاده از قفسه چرخدار است. می‌توانیم با قرار دادن یک ردیف گیاه روی سطح گرم گلخانه و یک ردیف دیگر روی قفسه در ارتفاع ۵۰ تا ۷۵ سانتی‌متری سطح زیر کشت را دو برابر کنیم. در طول روز قفسه‌های چرخدار را از گلخانه خارج می‌کنیم و میان شبکه‌ای از لوله‌های آبیاری که برای همین منظور طراحی شده است قرار می‌دهیم. هم گیاهان داخل و هم گیاهان بیرون گلخانه از آفتاب کامل بهره‌مند می‌شوند. در طول شب نیز آن‌ها را به داخل گلخانه برمی‌گردانیم تا آسیب نبینند. این سیستم را هم در گلخانه‌های بزرگ و هم در گلخانه‌های کوچک می‌توان اجرا کرد. این سیستم برای مقاوم‌سازی گیاهان بسترش در طول بهار و تولید گیاهان گلدانی در طول پاییز نیز مفید است.

دومین راه کاهش خطرات استفاده از محفظه سرد سرپوشیده و فاقد سیستم حرارتی است. محفظه سرد جعبه‌ای چهارگوش است که قسمت عقب آن از قسمت جلو بلندتر است و پوشش سقف آن شفاف است. اختلاف حرارت میان فضای درونی محفظه سرد و محیط بیرون ۲ تا ۴ درجه بیشتر نیست. در شب‌های سرد برای حفظ گرما می‌توانیم نمد یا پتویی روی محفظه بیاندازیم. اختلاف دمای میان داخل و بیرون محفظه چند درجه‌ای بیشتر نیست، اما گاهی اوقات همین چند درجه در جلوگیری از یخ‌زدگی گیاهان نقش مهمی ایفا می‌کند. محفظه‌های سرد باید در جهت جنوب قرار داده شوند تا حداکثر نور خورشید را دریافت کنند. زمین محل قرارگیری محفظه باید از نظر جذب آب خوب عمل کند تا زیر محفظه رطوبت جمع نشود. هنگام تهویه حواس‌تان باشد دری که باز می‌کنید در جهت وزش باد نباشد تا از سوختن گیاهان جوان و ضعیف و همچنین آسیب دیدن پوشش محفظه در اثر بادهای شدید جلوگیری شود.

اگر در اوایل بهار بدون هرگونه اقدام حفاظتی اقدام به پرورش گیاهان خود در فضای آزاد کنید سرنوشت محصول خود را به شانس و اقبال سپرده‌اید. در چنین شرایطی گیاهان معمولاً دچار آسیب می‌شوند. با انتخاب گیاهان مقاوم به سرما، سازگار کردن آن‌ها با هوای آزاد، پیگیری دقیق پیش‌بینی‌های هواشناسی و استفاده از اقدامات محافظتی مضاعف خطر آسیب دیدن گیاهان به حداقل می‌رسد، کیفیت محصول افزایش می‌یابد و حجم تولید بالا می‌رود.